Najbardziej typowym i najczęściej spotykanym sposobem zbycia przedsiębiorstwa jest wciąż jego sprzedaż. W następnej kolejności można wymienić przeniesienie własności przedsiębiorstwa jako wkład do spółki.

W praktyce obrotu gospodarczego inne sposoby zbycia przedsiębiorstwa nie mają tak istotnego znaczenia. Z darowizną mamy do czynienia głównie w przypadku mniejszych przedsiębiorstw, najczęściej rodzinnych.

Kluczowy jeśli chodzi o formę zbycia jest art. 751 kodeksu cywilnego.

Tylko na piśmie

Paragraf pierwszy tego artykułu poświęcony jest formie zastrzeżonej dla czynności zbycia przedsiębiorstwa. Zgodnie z nim, zbycie lub wydzierżawienie przedsiębiorstwa albo ustanowienie na nim użytkowania powinno być dokonane w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi.

Z  przepisu wynika więc, że zbycie przedsiębiorstwa (podobnie jak jego wydzierżawienie albo ustanowienie na nim użytkowania) musi być dokonane w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. Niezachowanie tej formy pociągnie za sobą nieważność umowy zbycia, co wynika z art. 73 § 2 zd.1 kodeksu cywilnego.

Przepis art. 751 k.c. wprowadzający wymóg zachowania formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi ma charakter szczególny i powinien być interpretowany ściśle.

W związku z  tym zakres zastosowania omawianego przepisu obejmuje jedynie wskazane w nim czynności dotyczące przedsiębiorstwa, a więc zbycia, wydzierżawienia oraz ustanowienia prawa użytkowania. Przyjmuje się jednak, że wskazany przepis dotyczy także leasingu przedsiębiorstwa, który jest podobny do dzierżawy, a daje uprawnionemu więcej praw do przedsiębiorstwa niż w przypadku dzierżawy.

Potwierdza to wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 6 maja 1997 r. (I ACa 90/97).

Akt notarialny dla nieruchomości

Nieco inaczej sprawa się ma gdy w skład przedsiębiorstwa wchodzi nieruchomość. Jeżeli bowiem składnikiem przedsiębiorstwa jest nieruchomość, ustawodawca nakazuje uwzględniać dodatkowo przepisy określające formę czynności prawnych dotyczących nieruchomości (art. 751 § 4 k.c.).

Warto w tym miejscu przypomnieć, że do przeniesienia własności nieruchomości przepisy kodeksu cywilnego wymagają formy aktu notarialnego (art.158 k.c.).

W sytuacji więc, gdy przedmiotem umowy zbycia jest przedsiębiorstwo, w skład którego wchodzi nieruchomość strony mogą wykorzystać jedną z dwóch możliwości: albo cała umowa zbycia zostanie sporządzona w postaci aktu notarialnego, co pozwoli jednocześnie zadośćuczynić wymaganiu przewidzianemu w art. 751 § 1 k.c., albo zostaną zawarte dwie osobne umowy. W akcie notarialnym nastąpi zbycie nieruchomości, podczas gdy zbycie reszty przedsiębiorstwa ujęte zostanie w formie pisemnej z notarialnym poświadczeniem podpisów.

Jedna czy kilka umów

W modelowym przykładzie przedsiębiorca, który chce zbyć swoje przedsiębiorstwo zawiera z nabywcą jedną umowę np. sprzedaży, na mocy której zbywa wszelkie składniki materialne i niematerialne wchodzące w jego skład.

Jednak czy możliwa jest sytuacja, że przedsiębiorca osiąga ten sam skutek za pomocą nie jednej, ale kilku umów?

Na ten temat wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z 6 lipca 2005 r. (III CK 705/04), w którym uznał, iż nabycie przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 554 k.c. może nastąpić także w wyniku zawarcia kilku umów.

W uzasadnieniu SN uznał, iż nie ma zasadniczych przeszkód, aby do nabycia przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 554 k.c. doszło w wyniku kilku następujących po sobie umów, jeżeli spełnione są następujące warunki.

Po pierwsze, w wyniku sekwencji czynności prawnych istotnie dochodzi do nabycia całości przedsiębiorstwa prowadzonego przez zbywcę.

Po drugie, celem ciągu umów było właśnie nabycie całości przedsiębiorstwa. Po trzecie, istnieje tożsamość podmiotów uczestniczących we wszystkich umowach prowadzących łącznie do nabycia przedsiębiorstwa przez nabywcę.

Potwierdził to również Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 15 maja 2008 r. (sygn. SA/Go 293/08), w którym zauważył, iż „zarówno na gruncie prawa publicznego, jak i prywatnego dopuszcza się sytuację, w której nabycie przedsiębiorstwa następuje także w wyniku zawarcia kilku umów”.

Natomiast w wyroku z 9 lutego 2000 r. (sygn. I SA/Gd 2036/97) NSA uznał, iż niesporne okoliczności sprawy, jak: zawarcie szeregu umów sprzedaży w stosunkowo krótkim okresie czasu, w wyniku których cały majątek spółki cywilnej przeszedł na własność spółki akcyjnej (...) zaś spółka akcyjna w sposób faktyczny była kontynuatorem działalności gospodarczej prowadzonej przez spółkę cywilną - dawały organom podatkowym uzasadnione podstawy do przyjęcia, że przedmiotem sprzedaży było przedsiębiorstwo, mając na uwadze, że celem i zamiarem stron nie było przenoszenie własności pojedynczych składników majątku przedsiębiorstwa, ale wstąpienie przez spółkę akcyjną w sytuację prawną i faktyczną spółki cywilnej poprzez nabycie jej przedsiębiorstwa.

W świetle przytoczonych orzeczeń należy stwierdzić, że możliwe jest zbycie przedsiębiorstwa na podstawie kilku umów pod warunkiem, że celem poszczególnych transakcji jest przeniesienie własności całego przedsiębiorstwa. Należy więc każdorazowo zbadać, czy zamiarem stron jest rozporządzenie jedynie pewnymi składnikami przedsiębiorstwa, czy też przedsiębiorstwem jako całością.

W przypadku, gdy własność przedsiębiorstwa przenoszona jest na podstawie kilku umów pojawia się pytanie, czy każda z tych umów musi zostać zawarta co najmniej w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi, czy też wystarczy zachowanie formy właściwej dla czynności dotyczącej konkretnego składnika przedsiębiorstwa.

Nie ma w tym względzie jednolitych poglądów w doktrynie – część autorów uważa bowiem, że forma pisemna z podpisami notarialnie poświadczonymi dotyczy również sytuacji, gdy przeniesienie własności przedsiębiorstwa następuje w drodze więcej niż jednej umowy.

Trzeba wpisać do rejestru

Przepis art. 751 § 2 k.c. dotyczy obowiązku rejestracji zbycia przedsiębiorstwa. Zgodnie z nim, zbycie przedsiębiorstwa należącego do osoby wpisanej do rejestru powinno być wpisane do rejestru. Obowiązek ten powstaje również w wypadku wydzierżawienia przedsiębiorstwa lub ustanowienia na nim użytkowania (751 § 3 k.c).

Przepis ten jest jednak w zasadzie martwy, bowiem ani przepisy ustawy z 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym, ani ustawy z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej nie określają, gdzie i w jaki sposób należy wpisać wzmiankę o zbyciu przedsiębiorstwa.

W funkcjonujących obecnie rejestrach dotyczących przedsiębiorców, zwłaszcza w rejestrze przedsiębiorców prowadzonym w ramach Krajowego Rejestru Sądowego oraz w Ewidencji Działalności Gospodarczej, nie przewidziano możliwości wpisania jakiejkolwiek wzmianki o fakcie zbycia przedsiębiorstwa przez podmiot wpisany do jednego z tych rejestrów.

Kwestii tej nie reguluje również rozporządzenie ministra sprawiedliwości z 21 grudnia 2000 r. w sprawie szczegółowego sposobu prowadzenia rejestrów wchodzących w skład Krajowego Rejestru Sądowego oraz szczegółowej treści wpisów w tych rejestrach

Niemniej przewidziane w art. 751 § 2 i 3 k.c. wpisy do rejestru zbycia lub wydzierżawienia przedsiębiorstwa albo ustanowienia na nim użytkowania mają charakter wpisów obligatoryjnych, choć tylko deklaratywnych.