Kontrolowany, czyli pracodawca lub przedsiębiorca, na którego rzecz osoby fizyczne świadczą pracę, musi zapewnić inspektorowi pracy warunki i środki niezbędne do sprawnego przeprowadzenia kontroli. Taki wymóg nakłada na niego art. 27 [link=http://aktyprawne.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr?id=185688]ustawy z 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (DzU nr 89, poz. 589, dalej ustawa o PIP)[/link]. Będzie to obejmować:

- niezwłoczne przedstawienie żądanych dokumentów i materiałów,

- zapewnienie terminowego udzielania informacji przez pracowników lub osoby zatrudnione na podstawie umów cywilnoprawnych czy samozatrudnione,

- udostępnienie urządzeń technicznych,

- w miarę możliwości udostępnienie oddzielnego pomieszczenia z odpowiednim wyposażeniem.

Wszystkie te wymogi mają zapewnić sprawny i szybki przebieg kontroli oraz zmniejszyć utrudnienia w funkcjonowaniu firmy. Szczegółowe potrzeby inspektora będą już wynikały z zakresu sprawdzenia i rodzaju działalności prowadzonej przez kontrolowanego.

[ramka][b]Przykład 1[/b]

Inspektor kontrolował czas pracy i dlatego poprosił pracodawcę o kserokopie dokumentacji z tego zakresu, czyli ewidencję czasu pracy, harmonogramy, wnioski o odbiór czasu wolnego, druki delegacji itp. Analiza tych dokumentów jest czasochłonna, a najczęściej inspektorzy robią ją w swoim biurze.

Z kolei kontrolując akta osobowe, inspektor sprawdzi oryginalne akta kilku wybranych pracowników na miejscu, bo ich wypożyczanie lub kserowanie jest uciążliwe i czasochłonne.[/ramka]

Pracodawcę będą też obciążały koszty kserowanych dokumentów. Staną się one załącznikami do protokołu z kontroli. Ponadto kontrolowany powinien zapewnić osobne pomieszczenie do przesłuchiwania świadków.

Pewnym utrudnieniem w przeprowadzaniu kontroli może być nieobecność osoby zarządzającej zakładem w trakcie wizyty inspektora. W takim wypadku bez żadnych przeszkód inspektor sprawdzi firmę pod względem bhp: pomieszczenia pracy, maszyny, używanie przez pracowników środków ochrony indywidualnej itp. Przy tym obecność prezesa (dyrektora) czy właściciela małej firmy jest zbędna, inspektor pracy ma bowiem nieograniczone prawo wstępu do obiektów i pomieszczeń kontrolowanego (art. 23 ust. 1 pkt 1 ustawy o PIP). Trudniej będzie jednak przy kontrolach prawnych, wtedy w firmie musi być osoba upoważniona do wydania dokumentów. Przy dłuższych nieobecnościach osób zarządzających w firmie inspektor może zażądać upoważnienia dla któregoś z pracowników do dokonywania czynności z zakresu prawa pracy, w tym nawet do podpisania protokołu z kontroli, aby działania pracodawcy nie utrudniały jej przeprowadzenia.

[ramka][b]Przykład 2[/b]

W zakładzie przemysłowym inspektor pracy chciał sprawdzić warunki pracy na hali produkcyjnej oraz zagadnienia związane ze szkoleniami bhp i badaniami pracowników produkcji. Na początku kontroli poinformowano inspektora, że zarząd i dyrektor personalny wyjechali na naradę i nie ma osoby upoważnionej do udostępnienia akt pracowniczych. Inspektor nie mógł więc w tym dniu sprawdzić, czy wszyscy pracownicy zostali poddani wstępnym i okresowym badaniom lekarskim oraz przeszkoleni z zakresu bhp. Zaświadczenia te znajdują się w aktach osobowych zamkniętych w szafie pancernej. Nie było jednak przeszkód, aby skontrolować halę produkcyjną, np. stan maszyn, czy mają odpowiednie osłony oraz czy pracownicy mają właściwe odzież i obuwie.[/ramka]

[b]Nie mamy obowiązku dostarczać kontrolerowi do wglądu naszych danych finansowych ani faktur. Ma on za to prawo żądać okazania papierów dotyczących budowy, przebudowy lub modernizacji hali, a także uruchomienia zakładu czy innej dokumentacji technicznej[/b]

Aby inspektorowi pracy umożliwić sprawne przeprowadzenie kontroli, przepisy przyznają mu wiele uprawnień. Do nich należy prawo do (art. 23 ust. 1 ustawy o PIP):

- swobodnego wstępu na teren oraz do obiektów i pomieszczeń podmiotów kontrolowanych;

Nawet jeśli w firmie obowiązują przepustki lub pracownicy poddawani są rewizjom osobistym, rygory te nie dotyczą inspektora.

- przeprowadzania oględzin obiektów, stanowisk pracy, maszyn i urządzeń oraz przebiegu procesów technologicznych i pracy;

Inspektor może zatem wizytować cały zakład, a więc również pomieszczenia, w których pracownicy nie świadczą stale pracy, a jedynie wykonują sporadyczne czynności (np. magazyny w piwnicach lub na strychu firmy);

- żądania od pracodawcy oraz od wszystkich pracowników lub osób, które są lub były zatrudnione albo które wykonują lub wykonywały pracę na jego rzecz na innej podstawie niż stosunek pracy, w tym osób wykonujących na własny rachunek działalność gospodarczą, pisemnych i ustnych informacji w sprawach objętych kontrolą oraz wzywania i przesłuchiwania ich w związku z przeprowadzaną kontrolą;

Żądanie to inspektor może zgłosić ustnie lub pisemnie, a w wypadkach niecierpiących zwłoki również przy użyciu najnowszych środków łączności (np. telefonicznie, faksem, e-mailem).

[ramka][b]Przykład 3[/b]

Inspektor przeprowadzał kontrolę dotyczącą dyskryminacji pani Joanny, księgowej. Na podstawie dokumentów w aktach osobowych porównał jej kwalifikacje i staż pracy z innymi księgowymi oraz otrzymywane przez nie wynagrodzenie. Analiza wykazała, że pani Joanna otrzymywała niższe wynagrodzenie niż pozostałe księgowe, mimo podobnych lub wyższych kwalifikacji i stażu pracy. Aby wyjaśnić przyczyny takiego stanu, inspektor przesłuchał na tę okoliczność pracodawcę, główną księgową, która była przełożoną pani Joanny, oraz pozostałe księgowe.[/ramka]

- żądania okazania dokumentów dotyczących budowy, przebudowy lub modernizacji oraz uruchomienia zakładu pracy, planów i rysunków technicznych, dokumentacji technicznej i technologicznej, wyników ekspertyz, badań i pomiarów dotyczących produkcji bądź innej działalności podmiotu kontrolowanego, jak również dostarczenia mu próbek surowców i materiałów używanych, wytwarzanych lub powstających w toku produkcji, w ilości niezbędnej do przeprowadzenia analiz lub badań, gdy mają one związek z przeprowadzaną kontrolą.

[ramka][b]Przykład 4[/b]

Dokumentów na temat budowy inspektorzy domagają się najczęściej przy okazji przeprowadzania tzw. odbiorów, czyli kontroli mających na celu sprawdzenie, czy nowo budowany lub przebudowany obiekt budowlany lub jego część mogą zostać dopuszczone do eksploatacji. W takiej kontroli sprawdza głównie, czy nie dokonano samowolnych odstępstw od zatwierdzonych planów.[/ramka]

[ramka][b]Przykład 5[/b]

Inspektor kontrolował firmę, w której około 50 pracowników pracowało na jednej hali (tzw. open space). Osoby, których biurka stały w pobliżu okien, miały zapewnione dostateczne oświetlenie, ale inspektor miał wątpliwości, czy warunek ten jest również spełniony u pracujących w głębi pomieszczenia. Zażądał więc od pracodawcy przedstawienia pomiarów oświetlenia w tej hali, a w szczególności na stanowiskach pracy usytuowanych w jej głębi.[/ramka]

- żądania przedłożenia akt osobowych i wszelkich dokumentów związanych z wykonywaniem pracy przez pracowników lub osoby świadczące pracę na innej podstawie niż stosunek pracy;

Warto pamiętać o tym, że inspektor może żądać okazania jedynie dokumentów związanych z wykonywaniem pracy przez osoby zatrudnione w firmie (np. akt osobowych, umów cywilnoprawnych, ewidencji czasu pracy, list płac oraz potwierdzeń wypłaty wynagrodzenia). W praktyce zdarza się często, że inspektorzy proszą o okazanie także innych dokumentów (np. rachunkowych), a do tego nie są już uprawnieni.

[ramka][b]Przykład 6[/b]

Inspektor otrzymał do rozpoznania skargę przedstawiciela handlowego, który twierdził, że często świadczył pracę w szóstym dniu tygodnia, tj. w soboty. Dowodem miały być rachunki za paliwo, których żądał na stacjach benzynowych przy okazji tankowania w trasie. Podczas kontroli inspektor zażądał okazania ewidencji czasu pracy, do czego był uprawniony, gdyż jest to dokument związany z zatrudnieniem. Wynikało z niej jednak, że pracownik świadczył pracę jedynie od poniedziałku do piątku. W związku z tym inspektor pracy poprosił o okazanie faktur za paliwo oraz umów podpisanych przez tego przedstawiciela z klientami firmy w poprzednim miesiącu. Na podstawie dat z tych dokumentów chciał ustalić, czy rzeczywiście pracownik nie podejmował żadnych zadań w soboty. Pracodawca odmówił udostępnienia mu tych dokumentów, bo nie należą do kadrowo-płacowych.[/ramka]

- zapoznania się z decyzjami wydanymi przez inne organy kontroli i nadzoru nad warunkami pracy oraz ich realizacją;

O tym że zakład był kontrolowany przez inny organ, inspektor pracy dowie się z tzw. książki kontroli, którą muszą mieć wszyscy przedsiębiorcy (art. 81 ust. 1 [link=http://aktyprawne.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr?id=236773]ustawy z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, tekst jedn. DzU z 2007 r. nr 155, poz. 1095 ze zm.[/link]). Jeśli zatem dokonując wpisu o rozpoczęciu przez siebie kontroli, inspektor zauważy, że przed nim była przeprowadzana inna (np. przez sanepid, straż pożarną, Urząd Dozoru Technicznego itp.), może zainteresować się też tym, czy wykonano ich zalecenia pokontrolne. Jeśli stwierdzi, że nie, ma obowiązek poinformować o tym właściwy organ.

- utrwalania przebiegu i wyników oględzin obiektów, pomieszczeń, stanowisk pracy, maszyn i urządzeń oraz przebiegu procesów technologicznych i pracy, za pomocą aparatury i środków technicznych służących do utrwalania obrazu lub dźwięku;

Uprawnienie to jest wykorzystywane najczęściej przy okazji przeprowadzania tzw. kontroli technicznych, tj. dotyczących technicznego bezpieczeństwa i higieny pracy oraz wypadków. Wtedy jest to bowiem często jedyny dowód tego, jaki stan faktyczny inspektor zastał w trakcie przeprowadzanej przez siebie kontroli.

[ramka][b]Przykład 7[/b]

Inspektor kontrolował jedną z budów. Już zbliżając się do ogrodzenia placu zauważył, że robotnicy pracujący na wysokości nie używają kasków. Kontrolujący zrobił kilka zdjęć, po czym wkroczył na teren zakładu, aby skierować pracowników do innych prac do czasu, aż zostaną wyposażeni w środki ochrony osobistej (tj. kaski). Kiedy inspektor przedstawił się przy wejściu na teren budowy, majster dyskretnie przekazał tę informację świadczącym na wysokości pracę robotnikom. Ci natychmiast opuścili swoje stanowiska pracy i zeszli na ziemię. Gdyby więc inspektor nie zrobił w porę fotografii, nie byłby w stanie udowodnić pracodawcy, że na terenie prowadzonej przez niego budowy nie są przestrzegane przepisy bezpieczeństwa.[/ramka]

Wykonane przez inspektora podczas kontroli zdjęcia stanowią załącznik do protokołu (są jego integralną częścią) i mogą być dowodem w postępowaniu sądowym, wszczętym na wniosek inspektora o ukaranie osoby winnej tych naruszeń za wykroczenie przeciwko prawom pracownika.

- wykonywania niezbędnych dla celów kontroli odpisów lub wyciągów z dokumentów, jak również zestawień i obliczeń sporządzanych na podstawie dokumentów, a w razie potrzeby żądania ich od kontrolowanego;

Przy kontrolach inspektorów pracy dokumentem będzie każdy przedmiot mogący mieć znaczenie prawne dla wyników kontroli, o czym decyduje sam kontrolujący. Będą to więc np. pisemne oświadczenia, potwierdzenia urzędowe, wydruki czy elektroniczne zapisy wskazujące na sposób realizacji obowiązków wynikających z zatrudnienia pracowników (np. ewidencja czasu pracy, polecenia wyjazdów służbowych, wykresówki rejestrujące czas pracy kierowców, wnioski urlopowe pracowników, listy płac, potwierdzenia dokonania przelewów). Inspektorowi wolno je sprawdzić na miejscu w zakładzie, jak i poprosić o wykonanie kserokopii (potwierdzonej za zgodność z oryginałem przez pracodawcę lub osobę działającą w jego imieniu), które dołączy do protokołu z kontroli. W ten sposób staną się one materiałem dowodowym włączonym do papierów z kontroli. Aby ułatwić sobie pracę, inspektor może też żądać sporządzenia zestawień lub obliczeń na podstawie dokumentów.

[ramka][b]Przykład 8[/b]

Inspektor kontrolował wykorzystanie zaległych urlopów. Aby nie sprawdzać wniosków urlopowych poszczególnych osób z ewidencją czasu pracy, zażądał sporządzenia przez służby kadrowe zestawienia liczby dni wykorzystanego urlopu wypoczynkowego przez wybranych pracowników.[/ramka]

- sprawdzania tożsamości osób wykonujących pracę lub przebywających na terenie kontrolowanej firmy, ich przesłuchiwania i żądania oświadczeń w sprawie legalności zatrudnienia lub prowadzenia innej działalności zarobkowej;

- korzystania z pomocy biegłych i specjalistów oraz akredytowanych laboratoriów.

[ramka][b]Przesłuchiwany w placówce PIP nie traci na pensji[/b]

Jeżeli w związku z przeprowadzaną kontrolą trzeba wezwać osobę np. do siedziby PIP, aby ją przesłuchać, przysługuje jej zwrot kosztów podróży, utraconych za czas przesłuchania zarobków oraz innych należności. Przesądzają o tym:

- [link=http://aktyprawne.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr?id=71688]dekret z 26 października 1950 r. o należnościach świadków, biegłych i stron w postępowaniu sądowym (DzU nr 49, poz. 445 ze zm.)[/link],

- [link=http://aktyprawne.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr?id=71719]rozporządzenie z 4 lipca 1990 r. w sprawie wysokości należności świadków i stron w postępowaniu sądowym (DzU nr 48, poz. 284 ze zm.)[/link],

- [link=http://aktyprawne.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr?id=167998]rozporządzenie z 19 grudnia 2002 r. w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju (DzU nr 236, poz. 1990). [/link]

Aby PIP zwróciła te koszty, wezwany musi zgłosić żądanie przyznania należności jeszcze tego samego dnia, po złożeniu wyjaśnień. W przeciwnym razie traci swoje roszczenie. [/ramka]

[b]Wolno nam zweryfikować, czy wizytator ma legitymację służbową. Jedynie wtedy jesteśmy pewni, że mamy do czynienia z osobą uprawnioną do przeprowadzania u nas czynności kontrolnych[/b]

Kontrolowany pracodawca może domagać się, aby inspektor przestrzegał obowiązków nałożonych na niego przez ustawę. Dotyczy to przede wszystkim okazania dokumentów oraz dostosowania się do regulacji i zasad panujących w zakładzie.

Inspektor okazuje pracodawcy legitymację służbową w taki sposób, aby można było odczytać z niej imię i nazwisko oraz stanowisko służbowe kontrolującego (art. 24 ust. 2 ustawy o PIP). Kontroler nie musi jednak godzić się na to, aby przedsiębiorca wziął ją do ręki, a tym bardziej kserował.

Kolejny dokument, który inspektor przedstawia przedsiębiorcy, to imienne upoważnienie do przeprowadzenia kontroli.

Jest ono sporządzone w dwóch jednobrzmiących egzemplarzach, z których jeden inspektor pozostawia w kontrolowanym zakładzie. W upoważnieniu są pouczenia o prawach kontrolowanego oraz informacje m.in. o zakresie kontroli (choć będzie on wskazany dość ogólnikowo: jako prawna kontrola pracy i legalności zatrudnienia lub kontrola bezpieczeństwa i higieny pracy) oraz o przewidywanym czasie jej trwania. Oczywiście podczas spotkania z inspektorem – od niego zwykle rozpoczyna się kontrola – przedsiębiorca może żądać sprecyzowania zakresu kontroli i przewidywanego terminu jej zakończenia.

Upoważnienie wystawiane jest jednie przy kontroli przedsiębiorców. Nie jest więc konieczne przy wizytowaniu urzędów, szkół publicznych itp. (art. 79 ust. 1 [link=http://aktyprawne.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr?id=236773]ustawy z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej[/link]).

Ponadto inspektor musi zachować w tajemnicy informacje pozyskane w związku z kontrolą, przy czym obowiązek ten trwa również po ustaniu zatrudnienia w PIP (art. 45 ustawy o PIP).

Podczas wykonywania czynności kontrolnych inspektor pracy oraz osoby mu towarzyszące (np. biegli, specjaliści lub podinspektorzy pracy) mają przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisów przeciwpożarowych oraz tych o ochronie informacji niejawnych (art. 30 ustawy o PIP). Pracodawca może zatem wymagać, aby kontrolujący poddał się wszystkim obowiązującym w zakładzie rygorom bhp lub przeciwpożarowym ze względu na jego własne bezpieczeństwo, jak i wszystkich przebywających w firmie.

[ramka][b]Przykład 9[/b]

W zakładzie wyznaczono tzw. ciągi komunikacyjne, tj. trasy, po których zatrudnieni mogą bezpiecznie przemieszczać się, bez narażenia się na np. pracujące w pobliżu maszyny i urządzenia. W razie ewentualnej kontroli w tym zakładzie inspektor będzie też musiał poruszać się po tych ciągach. Mimo że inspektor ma prawo wstępu do wszystkich obiektów i pomieszczeń zakładu, to nie może poruszać się po nich w sposób stwarzający zagrożenie dla niego samego lub pracujących robotników.[/ramka]

Z wymogiem przestrzegania przez inspektora pracy przepisów i zasad bhp wiąże się jednak obowiązek pracodawcy. Polega on na zapewnieniu inspektorowi niezbędnej odzieży ochronnej lub roboczej oraz środków ochrony indywidualnej.

[ramka][b]Przykład 10[/b]

Podczas kontroli młyna inspektor chciał wizytować pomieszczenia produkcyjne. Obowiązywały w nich szczególne obostrzenia dotyczące odzieży ochronnej i środków ochrony indywidualnej. Przed wejściem na halę inspektor musiał ubrać się tak jak pracujący w tym miejscu: założył dostarczone przez pracodawcę fartuch i czepek ochronny oraz maskę na twarz.[/ramka]

[b]Pomocnik kontrolera nie może działać w monitorowanej właśnie firmie. Sprawowanie kontroli to wyłączna domena inspektorów pracy z pełnymi uprawnieniami, czyli po studiach i zdanym egzaminie państwowym [/b]

Czynności kontrolne przeprowadzają co do zasady inspektorzy pracy, którzy działają w ramach właściwości terytorialnej poszczególnych okręgowych inspektoratów pracy (art. 22 ustawy o PIP). Struktura organizacyjna PIP składa się bowiem z Głównego Inspektoratu Pracy i 16 okręgowych inspektoratów pracy, obejmujących swoim zasięgiem poszczególne województwa.

Może się jednak zdarzyć, że na podstawie imiennych upoważnień w kontroli będą uczestniczyć pracownicy nadzorujący czynności kontrolne (czyli wyznaczeni pracownicy GIP) oraz podinspektorzy pracy (czyli osoby będące w trakcie nauki na inspektora). Ci pracownicy PIP nie mogą jednak samodzielnie przeprowadzać kontroli i muszą działać na podstawie upoważnień wystawionych przez głównego lub okręgowego inspektora pracy.

Osoba przyjmowana na kurs inspektorski jest zatrudniana na stanowisku kandydata na podinspektora pracy i dopiero po zdaniu egzaminu wewnętrznego, który odbywa się w drugiej połowie aplikacji inspektorskiej, staje się podinspektorem pracy. Oznacza to więc, że aplikanci inspektorscy na początku nauki nie powinni chodzić na kontrole, bo ustawa o PIP taką możliwość przewiduje jedynie dla podinspektorów pracy.

[ramka][b]Przykład 11[/b]

Inspektor pracy przyszedł na kontrolę ze swoim podopiecznym, ale pracodawcy przedstawił tylko swoje imienne upoważnienie do kontroli, tłumacząc, że uczestnik kontroli to jego uczeń, który będzie się tylko przyglądał.

W takim wypadku pracodawca może nie zgodzić się na wpuszczenie go do zakładu, gdyż biorący udział w kontroli z inspektorem pracy muszą też mieć imienne upoważnienia. Zapewne brak upoważnienia wynikał z tego, że ta osoba była dopiero kandydatem na podinspektora i po prostu nie można jej było wystawić upoważnienia do kontroli.

Wyjątkowo z upoważnienia głównego inspektora pracy można wyznaczyć inspektora pracy do wykonywania określonych czynności na obszarze działania innego okręgowego inspektoratu pracy lub poza terytorium RP, gdzie stosunek pracy podlega polskim przepisom prawa pracy (art. 22 ust. 2 ustawy o PIP).[/ramka]

[ramka][b]Przykład 12[/b]

Inspektor pracy ma uprawnienie do kontroli warunków pracy członków załóg polskich statków powietrznych, morskich bądź pracowników zatrudnionych w polskich przedstawicielstwach, misjach lub innych placówkach dyplomatycznych za granicą. W każdym z tych wypadków do osób zatrudnionych w takich miejscach stosuje się bowiem polskie prawo pracy.[/ramka]

W praktyce ważna dla pracodawcy będzie specjalizacja inspektora pracy przeprowadzającego kontrolę. Inspektorem może zostać osoba mająca tytuł magistra lub tytuł równorzędny i niezbędną znajomość zagadnień wchodzących w zakres działania PIP, jeśli zda egzamin państwowy przed komisją powołaną przez głównego inspektora pracy (art. 39 ustawy o PIP). Przy rekrutacji do inspekcji są jednak preferowani prawnicy (lub absolwenci administracji) albo inżynierowie różnych specjalności, bo jako przyszli inspektorzy będą kontrolować przede wszystkim zagadnienia związane z prawną ochroną pracy lub technicznym bezpieczeństwem i higieną pracy. Ze względu na to, że zakres zagadnień bhp jest ogromny, potrzebni są specjaliści o różnym wykształceniu, np. budowlańcy, mechanicy, elektrycy, chemicy itp.

Posiadane przez inspektora wykształcenie w dużej mierze będzie wskazywało zagadnienia, które będą przez niego kontrolowane. Na początku kontroli warto więc spojrzeć na legitymację inspektora lub dane osoby, na którą jest wystawione upoważnienie, aby dowiedzieć się z nich, z kim mamy do czynienia.

Oczywiście nie da rady wykluczyć sytuacji, w której inspektor inżynier będzie kontrolował w zakresie prawnej ochrony pracy, ale z pewnością bliższe mu będą zagadnienia związane z bezpieczeństwem i higieną pracy.