Większość przedsiębiorców, u których rok obrotowy pokrywa się z kalendarzowym, zamknęła już temat sprawozdań finansowych za 2009 rok. 30 czerwca minął bowiem ustawowy termin ich zatwierdzenia. Jednak w wielu spółkach działających w grupach kapitałowych (m.in. spółkach notowanych na warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych) trwają prace związane ze sporządzaniem sprawozdań skonsolidowanych.
To właśnie na podstawie zbadanych, skonsolidowanych sprawozdań finansowych wielu odbiorców zewnętrznych tych sprawozdań, np. banki, inwestorzy giełdowi czy potencjalni kontrahenci, będzie podejmowało w przyszłości decyzje o charakterze inwestycyjnym czy kapitałowym.
Znaczenie sprawozdań skonsolidowanych wzrasta w dobie kryzysu finansowego, kiedy istnieje podwyższone ryzyko pojawiania się nieprawidłowości w sprawozdaniach jednostkowych (zawyżania przychodów z działalności operacyjnej, wykazywania wyższych zysków przez przeprowadzanie transakcji z podmiotami powiązanymi itp.).
Sprawozdania skonsolidowane, m.in. dzięki wyeliminowaniu w nich transakcji z podmiotami powiązanymi, pozwalają uzyskać wiarygodne informacje o bieżącej sytuacji finansowej i majątkowej danej grupy kapitałowej. Na wielu rozwiniętych rynkach kapitałowych inwestorzy de facto nie zwracają uwagi na sprawozdania jednostkowe, czekając na publikację zbadanych przez niezależne podmioty sprawozdań skonsolidowanych.
Przy ich sporządzaniu mogą jednak pojawić się wątpliwości wynikające chociażby z interpretacji regulacji zawartych w [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=C4D974F1FF1A718DEDF174AA6983D419?n=1&id=324433&wid=347265]ustawie o rachunkowości[/link] i wydanych na jej podstawie przepisach wykonawczych. Częstym problemem w spółkach sporządzających sprawozdania skonsolidowane jest także brak właściwego systemu obiegu informacji i systemu raportowania, który byłby wsparciem dla procesu sporządzania takich sprawozdań.
[srodtytul]Podstawa prawna[/srodtytul]
Podstawą prawną sporządzania skonsolidowanych sprawozdań finansowych jest ustawa o rachunkowości (w szczególności jej art. 3, przedstawiający podstawowe definicje, oraz rozdział 6 „Skonsolidowane sprawozdania finansowe grupy kapitałowej”) a także [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=CEC75BA25AAF227DDE2F0396E9BEB473?id=328314]rozporządzenie wykonawcze ministra finansów z 25 września 2009 r. w sprawie szczegółowych zasad sporządzania przez jednostki inne niż banki, zakłady ubezpieczeń i zakłady reasekuracji skonsolidowanych sprawozdań finansowych grup kapitałowych.[/link]
Rozporządzenie to ma zastosowanie począwszy od lat obrotowych rozpoczynających się w 2010 r. Część spółek, np. spółki notowane na warszawskiej GPW, sporządza sprawozdania skonsolidowane zgodnie z międzynarodowymi standardami sprawozdawczości finansowej w wersji zatwierdzonej w Unii Europejskiej.
[srodtytul]Skład grupy kapitałowej[/srodtytul]
Bardzo ważną kwestią jest prawidłowe ustalenie składu grupy kapitałowej i jednostek objętych skonsolidowanym sprawozdaniem finansowym. Obejmuje ono bowiem zarówno dane jednostki dominującej, jak i dane jednostek od niej zależnych różnych szczebli i jest sporządzane w taki sposób, jakby wszystkie stanowiły jedną jednostkę.
Jednostki zależne to w polskiej praktyce gospodarczej spółki handlowe, które są kontrolowane przez spółkę dominującą. Ogólnie przyjmuje się, że kontrola to zdolność jednego podmiotu do kierowania polityką finansową i operacyjną innego podmiotu, w celu osiągania korzyści ekonomicznych z jego działalności.
Przesłanki kontroli mogą być różne. Najczęściej będzie to jednak posiadanie, bezpośrednio lub pośrednio poprzez zakupione udziały lub akcje, większości ogólnej liczby głosów w organie stanowiącym innej spółki handlowej (np. na zgromadzeniu wspólników). Kontrola to także m.in. możliwość powoływania i odwoływania większości członków zarządu innego podmiotu.
[srodtytul]Co decyduje o sprawowaniu kontroli[/srodtytul]
Analizując, czy mamy do czynienia ze sprawowaniem kontroli, należy uwzględniać zarówno powiązania bezpośrednie, jak i pośrednie. Tak więc przy ocenie zależności w grupie kapitałowej jednostka dominująca jest zobowiązana do ustalenia udziałów pośrednich, czyli kontroli sprawowanej za pośrednictwem innych podmiotów.
Prawidłowe ustalenie składu grupy kapitałowej jest kluczowe dla określenia tego, jakie jednostki powinny być objęte skonsolidowanym sprawozdaniem finansowym, w tym także wskazania, które jednostki zależne ze względu na ich nieistotne znaczenia mogą zostać nieobjęte procedurą konsolidacyjną (art. 58 uor).
[srodtytul]JEDNOLITE ZASADY RACHUNKOWOŚCI[/srodtytul]
[b]Sporządzanie łącznego, skonsolidowanego sprawozdania finansowego oznacza w praktyce, że we wszystkich jednostkach objętych konsolidacją stosuje się jednolite zasady wyceny aktywów i pasywów oraz ustalania wyniku finansowego [/b]
Muszą być one zgodne z zasadami rachunkowości przyjętymi przez jednostkę dominującą.
[srodtytul]Informacja o korektach[/srodtytul]
Gdy jednostki zależne objęte konsolidacją sprawozdań stosują odmienne zasady rachunkowości, należy odpowiednio przekształcić dane, dostosowując je do metod i zasad przyjętych przy sporządzaniu skonsolidowanego sprawozdania finansowego. Informacje o korektach zamieszcza się w dodatkowych informacjach i objaśnieniach skonsolidowanego sprawozdania finansowego i ujawnia się wielkości poszczególnych pozycji sprawozdawczych, dla których przyjęto odmienne metody i zasady wyceny.
Zatem zarząd jednostki dominującej powinien opracować jednolite zasady stosowane w grupie kapitałowej, które powinny być przedstawione z odpowiednim wyprzedzeniem jednostkom zależnym.
Warto przy tym zwrócić uwagę na zagadnienia, które mogą sprawiać dużo problemów przy sporządzaniu sprawozdań finansowych jednostek wchodzących w skład grupy kapitałowej, a więc przykładowo dotyczące sposobu jednolitego ustalania szacunków księgowych (np. odpisów amortyzacyjnych, odpisów aktualizujących należności, rezerw na świadczenia pracownicze itp.).
Ważna jest także kwestia prawidłowego ujmowania przez jednostki zależne zdarzeń po dacie bilansowej oraz wdrożenie odpowiednich zasad informowania o takich zdarzeniach jednostki dominujące.
Często zdarza się, że jednostki niższego szczebla przeprowadzają transakcje gospodarcze i nie informują o nich jednostek dominujących. Przykładem mogą być udzielane przez nie gwarancje, dokonywane zabezpieczenia na majątku w związku z otrzymywanymi kredytami itp. Takie zdarzenia, jeżeli są istotne, wymagają ujawnienia w skonsolidowanych sprawozdaniach finansowych.
[srodtytul]Wymagana dokumentacja[/srodtytul]
Istotnym wymogiem wynikającym wprost z rozporządzenia ministra finansów jest także konieczność posiadania i uaktualniania przez jednostkę dominującą odpowiedniej dokumentacji konsolidacyjnej. Zgodnie z § 20 rozporządzenia dokumentacja ta powinna obejmować m.in.
- sprawozdania finansowe jednostek objętych skonsolidowanym sprawozdaniem finansowym oraz
- sprawozdania finansowe jednostek podporządkowanych dostosowane do zasad (polityki) rachunkowości obowiązujących przy konsolidacji,
- wszystkie korekty i wyłączenia dokonywane w celu konsolidacji, obliczenia wartości godziwej aktywów netto jednostek podporządkowanych,
- obliczenia wartości firmy oraz ujemnej wartości firmy i ich odpisów, w tym z tytułu trwałej utraty wartości,
- obliczenia kapitałów udziałowców mniejszościowych.
[ramka][b]Badanie według standardu[/b]
Zgodnie z wymogami [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=22A37FE11A49BD0E3ACCD8E155FD95D3?id=312008]ustawy z 7 maja 2009 r. o biegłych rewidentach i ich samorządzie, podmiotach uprawnionych do badania sprawozdań finansowych oraz o nadzorze publicznym[/link] Krajowa Rada Biegłych Rewidentów przyjęła w 2010 r. krajowy standard rewizji finansowej nr 2 – badanie skonsolidowanych sprawozdań finansowych grup kapitałowych.
Standard ten zastąpił wcześniej obowiązującą normę wykonywania zawodu biegłego rewidenta i szczegółowo reguluje kwestie związane z badaniem sprawozdań skonsolidowanych.[/ramka]
[srodtytul]JAKIE DANE ELIMINUJEMY, BY NIE ZNIEKSZTAŁCAŁY WYNIKU[/srodtytul]
[b]Dane wynikające ze sprawozdań jednostkowych należy odpowiednio przekształcić dla celów skonsolidowanego sprawozdania finansowego. Wymaga to poczynienia pewnych wyłączeń[/b]
Przy konsolidowaniu sprawozdań jednostek zależnych stosowana jest metoda konsolidacji pełnej. Polega ona na sumowaniu poszczególnych pozycji sprawozdań finansowych jednostki dominującej oraz jednostek zależnych objętych konsolidacją bez względu na udział jednostki dominującej we własności jednostek zależnych. Następnie dokonywane są odpowiednie wyłączenia.
W pierwszej kolejności eliminujemy wartość udziałów (w cenie nabycia) posiadanych przez jednostkę dominującą w jednostkach zależnych, wycenionych według wartości godziwej aktywów netto jednostek zależnych, w części, która odpowiada udziałowi jednostki dominującej w jednostkach zależnych, na dzień rozpoczęcia sprawowania nad nimi kontroli.
Nadwyżka ceny nabycia udziałów nad odpowiadającą im wartością aktywów netto wycenionych według ich wartości godziwych wykazywana jest w aktywach skonsolidowanego bilansu w odrębnej pozycji aktywów trwałych jako „wartość firmy jednostek podporządkowanych”. Przy nadwyżce aktywów netto powstaje ujemna wartość firmy jednostek podporządkowanych wykazywana w pasywach skonsolidowanego bilansu.
Kolejny etap to eliminacja transakcji pomiędzy podmiotami objętymi konsolidacją. Wyłączamy:
- wzajemne należności i zobowiązania oraz inne rozrachunki,
- przychody i koszty operacji gospodarczych wykonanych między jednostkami objętymi konsolidacją,
- zyski lub straty powstałe w wyniku operacji gospodarczych wykonanych między jednostkami objętymi konsolidacją, zawarte w wartości aktywów podlegających konsolidacji a także
- dywidendy naliczone lub wypłacone przez jednostki zależne jednostce dominującej.
Odpowiednia eliminacja transakcji zrealizowanych wewnątrz grupy kapitałowej pozwala na pokazanie realnego zysku osiąganego przez grupę w transakcjach z podmiotami zewnętrznymi. Warto pamiętać, że w spółkach, w których występują znaczące transakcje z jednostkami powiązanymi, występuje podwyższone ryzyko zniekształcania prezentowanych wyników finansowych.
[ramka][b]Przykład[/b]
Spółka dominująca Alfa posiada 100 proc. udziałów w spółce zależnej Beta. W jednostkowym sprawozdaniu finansowym sporządzonym za 2009 r.
Alfa wykazała zysk netto w wysokości 250 tys. zł.
Ze szczegółowej analizy tego sprawozdania wynika jednak, że w grudniu 2009 r. Alfa sprzedała spółce zależnej prawo wieczystego użytkowania gruntu za cenę 2 mln 700 tys. zł. Wartość księgowa prawa wieczystego użytkowania ujęta wcześniej w księgach Alfy wynosiła 900 tys. zł.
W grudniu 2009 r. nastąpiło faktyczne przeniesienie prawa własności składnika aktywów na spółkę zależną. Prawo wieczystego użytkowania zostało wykazane w księgach Bety według ceny nabycia w nowej wartości 2 mln 700 tys. zł. Jednocześnie w jednostkowym sprawozdaniu finansowym sprzedającej wykazany został zysk ze sprzedaży (transakcji z podmiotem powiązanym) w wysokości 1 mln 800 tys. zł.
Gdyby ta transakcja nie była przeprowadzona, to Alfa wykazałaby w 2009 r. znaczącą stratę netto.
Przy sporządzaniu skonsolidowanego sprawozdania finansowego grupy kapitałowej Alfa ta transakcja zostanie wyłączona przez eliminację zysku na sprzedaży w wysokości 1 mln 800 tys. zł i obniżenie wartości początkowej nabytego prawa wieczystego użytkowania gruntu (z 2 mln 700 tys. zł do 900 tys. zł). Wewnętrzne transakcje z podmiotami powiązanymi nie powinny bowiem prowadzić do kreowania dodatkowej wartości aktywów.[/ramka]
Przykład ten pokazuje, że przy analizie sytuacji finansowo-majątkowej spółek warto spojrzeć nie tylko na dane łączne wykazane w bilansie czy rachunku zysków i strat, ale także uwzględnić potencjalny efekt wyników osiąganych w transakcjach z kontrolowanymi jednostkami.
[ramka][b]Przykład[/b]
Spółka Alfa posiadała w swoich aktywach należności z tytułu dostaw i usług przeterminowane powyżej 360 dni o wartości 1 mln 220 tys. zł. Pod koniec roku obrotowego należności te zostały sprzedane innej spółce Beta.
Cena sprzedaży wynosiła również 1 mln 220 tys. zł. Spółki Alfa i Beta należą do tej samej grupy kapitałowej, w której jednostką dominującą jest Alfa. Sprawozdanie finansowe Alfy podlega obowiązkowi badania. Beta, ze względu na swoją wielkość, nie jest zobowiązana do przeprowadzenia audytu.
Powyższa transakcja może wskazywać na próbę przeniesienia „toksycznych aktywów” z jednostki dominującej do jednostki zależnej, przy wykorzystaniu sprawowanej kontroli. W praktyce bardzo prawdopodobna byłaby bowiem konieczność utworzenia odpisu aktualizującego na przeterminowane należności wykazane w sprawozdaniu finansowym sporządzonym przez Alfę.
To wpłynęłoby na pogorszenie wyniku finansowego wykazywanego przez nią. Beta nie podlega obowiązkowi badania, jest więc większe prawdopodobieństwo „ukrycia” przeterminowanych należności handlowych o dużym prawdopodobieństwie nieściągalności.[/ramka]
[ramka][b]Ważne terminy[/b]
Zgodnie z art. 63c ustawy o rachunkowości:
- jednostka dominująca sporządza skonsolidowane sprawozdanie finansowe, nie później niż [b]w ciągu trzech miesięcy od dnia bilansowego[/b], na który jednostka dominująca sporządza roczne sprawozdanie finansowe;
- roczne skonsolidowane sprawozdanie finansowe podlega zatwierdzeniu przez organ zatwierdzający jednostki dominującej, nie później niż [b]w ciągu sześciu miesięcy od dnia bilansowego[/b], na który należy sporządzić roczne sprawozdanie finansowe jednostki dominującej.[/ramka]
[srodtytul]Obowiązki zarządu jednostki dominującej[/srodtytul]
Do najważniejszych praktycznych zadań zarządu jednostki dominującej w grupie kapitałowej można zaliczyć:
- opracowanie jednolitych zasad rachunkowości do stosowania w grupie kapitałowej,
- opracowanie procedur identyfikacji składu grupy kapitałowej oraz raportowania zmian w grupie; wprowadzenie takich procedur jest niezbędne w procesie ustalania zakresu podmiotowego konsolidacji i okresów, za jakie należy objąć spółki zależne skonsolidowanym sprawozdaniem finansowym (np. w sytuacji objęcia kontrolą lub utraty kontroli nad spółką w trakcie danego roku obrotowego),
- opracowanie i przekazanie terminarza prac nad sporządzaniem skonsolidowanego sprawozdania finansowego do jednostek podporządkowanych, a także opracowanie procedur kontroli terminowego wykonania poszczególnych etapów prac,
- kontrola terminowego wykonania poszczególnych etapów,
- odpowiednio wczesne zapewnienie wyboru audytora grupy kapitałowej przez organ do tego upoważniony, a także monitorowanie wypełniania obowiązku wyboru biegłych rewidentów w poszczególnych jednostkach grupy kapitałowej, tam gdzie jest to konieczne,
- określenie, które jednostki powinny być objęte skonsolidowanym sprawozdaniem finansowym zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa; ustawa o rachunkowości dopuszcza bowiem, że niektóre jednostki zależne nie zostają objęte konsolidacją (np. w sytuacji gdy udziały danej jednostki zostały nabyte z wyłącznym ich przeznaczeniem do późniejszej odprzedaży, w terminie roku od dnia ich nabycia); warto, żeby audytor grupy kapitałowej ocenił prawidłowość wyboru jednostek objętych skonsolidowanym sprawozdaniem;
- opracowanie pakietu sprawozdawczego dla jednostek objętych konsolidacją, zawierającego wszystkie dane niezbędne do sporządzenia skonsolidowanego sprawozdania finansowego oraz sprawozdania zarządu z działalności grupy kapitałowej; pakiet ten powinien być uzupełniony o instrukcję wyjaśniającą, jak go wypełnić zgodnie z zasadami rachunkowości obowiązującymi w grupie kapitałowej,
- przygotowanie skróconego pakietu dla spółek należących do grupy, nieobjętych konsolidacją, w którym zawarte będą dane potrzebne do sporządzenia informacji dodatkowej oraz konieczne do stwierdzenia, jaki byłby wpływ spółek niekonsolidowanych na skonsolidowane sprawozdanie finansowe,
- przedstawienie jednostkom wchodzącym w skład grupy kapitałowej zasad, pakietów i listy spółek objętych konsolidacją,
- zapoznanie biegłych rewidentów jednostek zależnych z zasadami rachunkowości grupy kapitałowej oraz przedstawienie wzoru pakietu konsolidacyjnego, a także zaleceń biegłego rewidenta grupy kapitałowej przed rozpoczęciem badań wstępnych w jednostkach grupy,
- bieżące (np. kwartalne) potwierdzanie posiadanych udziałów, rozrachunków, przychodów i kosztów wzajemnych transakcji oraz innych danych niezbędnych do prawidłowego dokonania wyłączeń konsolidacyjnych,
- monitorowanie otrzymywanych pakietów konsolidacyjnych i sprawozdań jednostkowych spółek grupy, a także opinii z badań przeprowadzanych przez audytorów,
- monitorowanie zdarzeń po dacie bilansowej, jakie wystąpiły do daty zatwierdzenia sprawozdania skonsolidowanego; opracowanie właściwej procedury uzyskiwania informacji o istotnych zdarzeniach po dacie bilansowej, w tym opracowanie wzoru oświadczenia dla zarządów spółek zależnych o wystąpieniu/niewystąpieniu istotnych zdarzeń po dacie bilansowej,
- sporządzenie sprawozdania skonsolidowanego wraz z innymi dokumentami, np. sprawozdaniem z działalności grupy kapitałowej, oraz w razie potrzeby poddanie ich badaniu przez niezależnych audytorów,
- przedstawienie ostatecznej wersji skonsolidowanego sprawozdania finansowego wraz z opinią audytora do zatwierdzenia przez organ do tego uprawniony. Wdrożenie powyższych procedur we współpracy z biegłym rewidentem grupy kapitałowej powinno przyczynić się do zwiększenia efektywności procesu sporządzania skonsolidowanych sprawozdań finansowych i do obniżenia kosztów z tym związanych.
[i]Autor jest biegłym rewidentem, prezesem zarządu firmy audytorskiej Audit4Business sp. z o.o.[/i]
