W judykaturze zauważono, że oczywiste jest, iż art. 300 § 1 k.k. penalizuje takie rozporządzenie przez dłużnika majątkiem, które ma realny wpływ na zaspokojenie wierzyciela, jednakże nie musi to być wcale udaremnienie takiego zaspokojenia, bo wystarcza jego ograniczenie. Gdy sprawca, zawierając czynność prawną z zamiarem udaremnienia lub uszczuplenia, w ten sposób zaspokojenia swojego wierzyciela, a czynność ta do takich konsekwencji nie może doprowadzić, czego nie jest świadom sprawca, to taka sytuacja stanowi karalne usiłowanie nieudolne występku z art. 300 § 1 k.k. z uwagi na użycie środka nienadającego się do popełnienia czynu zabronionego – art. 13 § 2 k.k. Zagrożenie karą za tę postać stadialną popełnienia przestępstwa mieści się w granicach zagrożenia przewidzianego dla danego przestępstwa – art. 14 § 1 k.k. (postanowienie SN z 27 maja 2021 r., V KO 23/21, orzecznictwo SN dostępne na www.sn.pl poza wyraźnie wskazanymi źródłami).

Zagrożonym niewypłacalnością w rozumieniu art. 300 § 1 k.k. może być każdy dłużnik podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą. Odnosząc się do podmiotu przestępstw na szkodę wierzycieli, zauważono, że co najmniej jedna ze stron zobowiązania rodzącego wierzytelność, której zaspokojenie udaremniają lub uszczuplają sprawcy tych przestępstw, musi prowadzić działalność gospodarczą. Przyczynę tego upatruje się w tym, iż omawiane przepisy karne są subsydiarne wobec innych dziedzin prawa, a wykładnia art. 300 § 1 k.k. musi uwzględniać rodzajowy przedmiot ochrony przepisów wymienionych w rozdziale XXXVI k.k., czyli chronić obrót gospodarczy (postanowienie SN z 3 czerwca 2002 r., II KKN 220/00, LEX nr 55524, z odwołaniem się do uchwały SN z 20 listopada 2000 r., I KZP 31/00).

Na zbieżność regulacji cywilnoprawnych i karnoprawnych wskazano też w wyroku SN z 12 kwietnia 2018 r., stwierdzając w jego uzasadnieniu, że przepisy kodeksu karnego chroniące dobro wierzyciela są swoistym karnoprawnym odpowiednikiem cywilnoprawnej instytucji chroniącej wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika, czyli skargi pauliańskiej (z odwołaniem się do R. Zawłockiego, „Przestępstwa przeciwko wierzycielom w polskim prawie karnym”, Sopot, 2007, s. 355). Zauważono też, że pojęcie „dłużnik”, a zatem istnienie stosunku zobowiązaniowego (o dowolnym charakterze), należy rozstrzygać zgodnie z przepisami prawa cywilnego oraz ich interpretacją. Bez szerszego rozważania podstawowej definicji „dłużnika” podniesiono, iż jest nim strona zobowiązana w stosunku prawnym zobowiązaniowym do spełnienia określonego świadczenia wobec wierzyciela. Ostatecznie przyjęto też, że odpowiedzialnym na podstawie art. 300 § 2 k.k. może być nie tylko dłużnik osobisty, ale także osoba odpowiadająca wobec wierzyciela rzeczowo (dłużnik rzeczowy), a – nawiązując ponownie do prawa cywilnego – z treści art. 527 k.c. oraz z natury skargi pauliańskiej wynika, że po uznaniu przez sąd danej czynności za bezskuteczną względem wierzyciela wierzyciel ten uzyskuje prawo do egzekucji z przedmiotów majątkowych osoby trzeciej, które na skutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika (wyrok SN z 12 kwietnia 2018 r., II KK 411/17).

Podstawowym celem penalizacji zachowań określonych w art. 300 § 2 k.k. jest ochrona indywidualnych interesów majątkowych jednostek, zaś głównym przedmiotem ochrony w tym przepisie są usankcjonowane orzeczeniami sądów roszczenia uprawnionych wierzycieli i ich zabezpieczenie przed nieuczciwymi zachowaniami dłużników, zmierzającymi do uniemożliwienia im zaspokojenia tych roszczeń. Dobro wymiaru sprawiedliwości, postrzegane przez pryzmat powagi orzeczeń sądowych, jest w przypadku tego przepisu ubocznym przedmiotem ochrony (z odwołaniem się do M. Kulika w: M. Mozgawa, red., „Kodeks karny. Komentarz aktualizowany”, LEX/el. 2018; A. Michalskiej-Warias w: T. Bojarski red., „Kodeks karny. Komentarz”, LEX/el. 2016). Przestępstwo stypizowane w art. 300 § 2 k.k. jest przestępstwem materialnym, do którego istoty należy spowodowanie skutku w postaci udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia roszczeń wierzyciela, potwierdzonych orzeczeniem sądu lub innego organu państwowego. Przy tym to, że penalizacja zachowań określonych w wymienionym przepisie ma służyć zabezpieczeniu egzekucji orzeczeń, a tym samym skutecznemu kompensowaniu szkód rodzących odpowiedzialność majątkową, których powstanie zostało tymi orzeczeniami ustalone, nie wyklucza co do zasady możliwości dochodzenia naprawienia tej szkody, którą sprawca przestępstwa z art. 300 § 2 k.k. wyrządził swoim zachowaniem powodującym udaremnienie lub uszczuplenie zaspokojenia roszczeń wierzyciela (wyrok SN z 28 marca 2019 r., V KK 119/18).

Artykuł 300 § 2 k.k. przewiduje liczne formy czynności sprawczych („usuwa, ukrywa, zbywa” itd.) jako przedmiot znamion czynnościowych, czy inaczej: przedmiot bezpośredniego działania wskazuje „mienie zajęte lub zagrożone zajęciem” (wyrok SN z 15 maja 2018 r., IV KK 308/17). Innymi słowy, art. 300 § 2 k.k. wskazuje jako przedmiot bezpośredniego działania sprawcy „mienie zajęte lub zagrożone zajęciem”. Nie ma tu więc mowy o jakimkolwiek mieniu oskarżonego, ale o tych składnikach, które są zajęte lub też istnieje konkretne, realne niebezpieczeństwo ich zajęcia, z którym należy się liczyć.

Ta ostatnia sytuacja następuje, gdy wierzyciel niedwuznacznie daje do zrozumienia, że podjął decyzję o dochodzeniu swojego roszczenia majątkowego na drodze sądowej. Tym bardziej „zagrożenie zajęciem” wchodzi w grę, gdy orzeczenie uwzględniające pretensję wierzyciela zapadło (wyrok SN z 8 lutego 2019 r., IV KK 546/17, z odwołaniem się do wyroku SN z 17 listopada 2011 r., V KK 226/11). Zauważono także, że celem wskazania w dyspozycji art. 300 § 2 k.k. na „zagrożenie zajęciem” jest to, aby nie odnosić zarzuconego czynu do jakiegokolwiek składnika mienia oskarżonego, czyli mienia tego w ogólności, lecz do tego konkretnego (tych konkretnych), którego ukrycie, zbycie, obciążenie itp. wprost prowadzi do udaremniania lub uszczuplania zaspokojenia wierzyciela (wyrok SN z 26 marca 2019 r., V KK 109/18).

Regulacja z art. 300 § 2 k.k. udziela ochrony również wierzytelnościom niezwiązanym z obrotem gospodarczym, w tym wynikającym ze zobowiązań podatkowych (postanowienie SN z 24 stycznia 2013 r., I KZP 22/12). Użyte w art. 300 § 2 k.k. określenie „orzeczenia sądu lub innego organu państwowego” nie jest ograniczone tylko do orzeczeń dotyczących wierzytelności wynikających ze stosunku prawnego, którego jedną ze stron jest podmiot obrotu gospodarczego (uchwała SN z 26 listopada 2003 r., I KZP 32/03).

W art. 300 § 3 k.k. ustawodawca przyjął, że jeżeli czyn określony w § 1 wyrządził szkodę wielu wierzycielom, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od sześciu miesięcy do lat ośmiu. Tym samym skoro ustawodawca nie zdecydował się na określenie dolnej granicy określenia „wielu” w kontekście omawianego przepisu, odgórne przyjęcie konkretnej liczby naturalnej, a następnie stosowanie jej do każdego kolejnego stanu faktycznego byłoby sprzeczne z wyżej wskazaną normą prawną i założeniami kryminalno-politycznymi leżącymi u podstaw kodeksu karnego (postanowienie SN z 22 grudnia 2020 r., IV KK 587/19).

Przestępstwo określone w art. 300 § 2 k.k. należy do kategorii publicznoskargowych, ściganych z urzędu, natomiast odrębne uregulowanie zawiera art. 300 § 4 k.k., stanowiący, że jeśli pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa, to ściganie przestępstwa z § 1 następuje na wniosek pokrzywdzonego, więc przestępstwa z § 2 i 3 są ścigane z urzędu. W rezultacie ściganie czynu z art. 300 § 2 k.k. nie jest uzależnione od złożenia wniosku o ściganie przez organy uprawnione do działania w imieniu podmiotów pokrzywdzonych, co wynika wprost z brzmienia art. 300 § 4 k.k. (postanowienie SN z 25 czerwca 2020 r., V KK 546/19).

W judykaturze zauważono też, że odmienna kwalifikacja prawna, inne dobro chronione, odmienna data działania mogą wykluczać traktowanie udaremnienia egzekucji i oszustwa jako jednego czynu (postanowienie SN z 1 kwietnia 2003 r., IV KZ 9/03, OSNwSK 2003, nr 1, poz. 685, LEX nr 151894).

Autor jest radcą prawnym, doktorem nauk prawnych, wykładowcą Uczelni Łazarskiego w Warszawie