Ustalenie kapitału początkowego jest niezbędne do prawidłowego naliczenia wysokości emerytury na zasadach określonych w art. 26 i art. 183 ustawy emerytalnej. Jest to więc szczególnie istotne dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., których świadczenie emerytalne będzie ustalane już na nowych zasadach.

Powinni oni pamiętać, że od tego, czy postarają się o obliczenie im kapitału początkowego, zależeć będzie w przyszłości wysokość emerytury. Jeżeli nie złożą dokumentów do jego ustalenia, o wysokości świadczenia będą decydować jedynie składki zapisane na jego koncie od 1 stycznia 1999 r.

Ważne zarobki i staż

Wysokość kapitału początkowego ustala się w sposób niemal analogiczny, w jaki oblicza się emeryturę na tzw. starych zasadach. Tak więc niezbędne są tu dokumenty potwierdzające przebyte okresy składkowe i nieskładkowe oraz wysokość wynagrodzenia osiąganego przed 1 stycznia 1999 r. Wysokość kapitału początkowego w dużej mierze zależy od ustalonej podstawy jego wymiaru, czyli tzw. hipotetycznej emerytury, która przysługiwałaby ubezpieczonemu 31 grudnia 1998 r.

ZUS ustala tę podstawę w kilku etapach. Najpierw porównuje zarobki ubezpieczonego z dziesięciu kolejnych lat kalendarzowych, wybranych z okresu sprzed 1999 r., do przeciętnych wynagrodzeń z tych lat.

W ten sposób uzyskuje wskaźnik wyrażony w procentach. Ich sumę dzieli następnie przez liczbę lat uwzględnionych przy ustalaniu podstawy wymiaru, obliczając tym samym wskaźnik wysokości podstawy wymiaru kapitału początkowego. Tę wielkość ZUS mnoży następnie przez kwotę bazową obowiązującą w II kwartale 1998 r. (1220,89 zł), uzyskując w ten sposób podstawę wymiaru kapitału początkowego (emerytury hipotetycznej).

Najpierw wezwanie...

Płatnicy składek mają obowiązek skompletowania dokumentacji umożliwiającej ustalenie kapitału początkowego dla ubezpieczonych, za których przekazują imienne raporty miesięczne, a także przekazania tych dokumentów na żądanie ZUS i w terminie wyznaczonym przez ten organ. Zobowiązuje ich do tego art. 175 ustawy emerytalnej.

Zgodnie z rozporządzeniem ministra pracy i polityki społecznej z 17 sierpnia 2000 r. w sprawie szczegółowych zasad współpracy Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z ubezpieczonymi i płatnikami składek w zakresie ustalania kapitału początkowego (DzU nr 72, poz. 846) otrzymują z ZUS wezwanie o nadesłanie skompletowanej dokumentacji aktualnie zatrudnionych pracowników w indywidualnie wyznaczonym terminie. ZUS wysyła wezwania w tej sprawie również do tych płatników, którzy opłacają składki wyłącznie na własne ubezpieczenie.

...potem reakcja

Płatnik powinien wówczas wyznaczyć pracownikom urodzonym po 31 grudnia 1948 r. termin dostarczenia przez nich wymaganej dokumentacji. Jeżeli jej nie przedstawią, to płatnik informuje o tym ZUS. Gdy będzie ona niekompletna, przekazuje ją wraz z odpowiednią informacją w tej sprawie.

Pracodawca nie powinien się zastanawiać, czy w przypadku danej osoby zasadne jest złożenie dokumentów w ZUS. Powinien przekazać skompletowaną dokumentację, nawet jeśli wynika z niej, że nie ma podstaw do ustalenia kapitału początkowego.

Przykład

Pracodawca otrzymał z ZUS wezwanie do złożenia dokumentów osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r. w celu obliczenia im kapitału początkowego. Ma na to czas do końca grudnia 2012 r.

Z powodu trudności w uzyskaniu niezbędnej dokumentacji obawia się jednak, że nie wywiąże się ze swojego obowiązku w terminie wyznaczonym przez ZUS. W takim przypadku pracodawca powinien zwrócić się do ZUS z prośbą o przesunięcie wyznaczonego pierwotnie terminu. Z reguły ZUS wyznacza wówczas nową datę przekazania dokumentów.

Co jednak istotne – żaden przepis nie przewiduje sankcji za niedotrzymanie wyznaczonego przez ZUS terminu złożenia dokumentacji niezbędnej do ustalenia kapitału początkowego. Dotyczy to zarówno niesolidnego płatnika składek, jak i ubezpieczonego.

Gdy dokumentów nie było

Gdy osoba, dla której ZUS nie ustalił kapitału początkowego, ubiega się o emeryturę, organ rentowy wyznacza jej miesięczny termin na dostarczenie dokumentów potwierdzających wysokość zarobków za wybrany okres pracy (ubezpieczenia). Jeżeli ich nie otrzyma albo przyszły emeryt dostarczy wyłącznie świadectwa pracy, ZUS wylicza wskaźnik wysokości podstawy wymiaru kapitału początkowego przyjmując zarobki w wysokości minimalnego wynagrodzenia obowiązującego w danym okresie.

Ponadto jeśli ubezpieczony – mimo wezwania – nie doniesie dodatkowych dokumentów, ZUS ustala kapitał początkowy na podstawie dokumentacji przekazanej przez płatnika składek. W takiej sytuacji nie ma obowiązku prowadzenia postępowania wyjaśniającego.

Podsumowując – osoba, której nie uda się zgromadzić dokumentów potwierdzających wysokość zarobków osiągniętych przed 1 stycznia 1999 r., otrzyma emeryturę niższą od oczekiwanej. Jeżeli jednak dostarczy te dokumenty po uprawomocnieniu się decyzji emerytalnej, to otrzyma świadczenie w nowej, wyższej kwocie, ale dopiero od miesiąca, w którym tą dokumentacją potwierdzi swoje zarobki.

Istotne zmiany przepisów

Na samym początku obowiązywania przepisów przewidujących, że część emerytury stanowić będzie kapitał początkowy, nie każdy mógł ubiegać się o jego ustalenie. Zmieniło się to od 23 września 2011 r., kiedy to weszły również przepisy umożliwiające przeliczenie kapitału początkowego. Od tego dnia ZUS może go ustalić również:

- po raz pierwszy dla osoby legitymującej się stażem ubezpieczeniowym wynoszącym sześć miesięcy lub krótszym (do końca 1998 r.), która z tego powodu uzyskała decyzję o odmowie ustalenia kapitału początkowego,

- ponownie przez obliczenie współczynnika „p" z uwzględnieniem miesięcy i dni pominiętych przy ustalaniu kapitału po raz pierwszy,

- ponownie przez ustalenie podstawy wymiaru z uwzględnieniem zarobków z dziesięciu kolejnych lat kalendarzowych sprzed 1 stycznia 1999 r., w tym w całości lub w części sprzed 1 stycznia 1980 r.,

- ponownie ustalając podstawę wymiaru przez obliczenie według nowych zasad wskaźnika wysokości podstawy wymiaru z pierwszego roku ubezpieczenia, jeżeli rok ten został uwzględniony przy ustalaniu podstawy wymiaru kapitału początkowego,

- po raz pierwszy dla osoby, której obliczono kapitał początkowy, lecz nie ustalono podstawy wymiaru tego kapitału z uwagi na to, że pozostawała w ubezpieczeniu przez okres krótszy niż rok kalendarzowy (przed 1 stycznia 1999 r.).

Przykład

31 grudnia 1998 r. pan Stanisław miał ukończone 26 lat i staż ubezpieczeniowy w wymiarze pięciu miesięcy i 14 dni. Obecnie po raz pierwszy wystąpił z wnioskiem o ustalenie kapitału początkowego.

Mimo że na koniec 1998 r. jego staż ubezpieczeniowy był krótszy niż sześć miesięcy, ZUS naliczy mu kapitał początkowy w związku ze zmianą przepisów obowiązującą od 23 września 2011 r. Od tego dnia można go obliczyć dla osoby, która 31 grudnia 1998 r. nie miała półrocznego stażu ubezpieczeniowego.

Najpóźniej z wnioskiem

Ostatecznym terminem, w którym zainteresowany powinien złożyć wniosek o ustalenie kapitału początkowego, to moment składania podania o emeryturę. ZUS ma obowiązek rozpatrzeć wniosek w tej sprawie w każdym czasie, a więc również w 2012 r. i w latach następnych – analogicznie jak w przypadku wniosku o emeryturę i rentę.

Zatem zainteresowani, którzy z różnych przyczyn nie zdążą skompletować wymaganych dokumentów, np. z uwagi na konieczność ustalenia miejsca przechowywania dokumentacji płacowej zlikwidowanego zakładu pracy lub oczekiwanie na wydanie dokumentacji przez archiwum lub inną instytucję, wnioski te mogą złożyć również po 2012 r.

Gdyby zainteresowany odnalazł dokumenty mogące wpłynąć na wysokość kapitału początkowego już po jego ustaleniu, może wystąpić do ZUS z wnioskiem o jego przeliczenie.

Krąg zainteresowanych

Kapitał początkowy powinien zostać ustalony dla każdej osoby urodzonej po 31 grudnia 1948 r., która przed 1999 r. sama opłacała składkę na swoje ubezpieczenie społeczne lub robił to za nią płatnik składek (art. 173 ust. 1–1b ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn. DzU z 2009 r. nr 153, poz. 1227 ze zm., dalej ustawa emerytalna).

Ustala się go również dla osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r., które po 31 grudnia 2008 r. wystąpiły lub wystąpią z wnioskiem o emeryturę po ukończeniu powszechnego wieku emerytalnego (dla kobiet – 60 lat, a dla mężczyzn – 65 lat), a które będą wnioskować o ustalenie emerytury na nowych zasadach – jeśli świadczenie tak obliczone będzie wyższe niż ustalone na dotychczasowych zasadach (art. 55 ustawy emerytalnej).