Podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe dla osoby prowadzącej działalność stanowi zadeklarowana kwota, nie niższa jednak niż 60 proc. prognozowanego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia miesięcznego przyjętego do ustalenia kwoty ograniczenia rocznej podstawy wymiaru składek. W 2012 r. to 2115,60 zł.

Jedynie osoba, które dopiero zaczyna prowadzić działalność gospodarczą, może skorzystać z preferencji i płacić składki od 30 proc. minimalnego wynagrodzenia (w 2012 r. – od 450 zł). Musi jednak spełniać warunki określone w art. 18a ustawy o sus, czyli:

- po pierwsze w trakcie 60 miesięcy kalendarzowych przed dniem rozpoczęcia wykonywania działalności gospodarczej nie prowadzić innej pozarolniczej działalności,

- po drugie podjętego biznesu nie wykonywać na rzecz byłego pracodawcy, dla którego w roku rozpoczęcia działalności gospodarczej lub w roku poprzedzającym jej start, wykonywała czynności wchodzące w zakres obecnego biznesu w ramach stosunku pracy lub spółdzielczego stosunku pracy.

Wyjściowa kwota

Tak ustalona podstawa jest również bazą do naliczania składki chorobowej i wypadkowej. Przy czym trzeba tu pamiętać o obowiązujących dwóch ograniczeniach, które wynikają:

Wyrok z 6 września 2012 r. nie wskazuje, by SN zmienił zdanie co do tego, że ZUS nie może kwestionować podstawy składek zadeklarowanej przez przedsiębiorcę

- z art. 19 ust. 1 ustawy o sus – tzw. limit 30–krotności przy naliczaniu składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (w roku składek tych nie opłaca się po przekroczeniu 30-krotności prognozowanego wynagrodzenia, tj. w 2012 r. 3526 zł x 30 = 105 780 zł,

- z art. 20 ust. 3 ustawy o sus – który ustala miesięczny limit podstawy na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe w wysokości 250 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w poprzednim kwartale (od września do listopada 2012 r. to miesięcznie 8742,05 zł).

Nie można więc zadeklarować np. 2115,60 zł jako podstawy składek na ubezpieczenia emerytalno-rentowe i jednocześnie 6000 zł na ubezpieczenie chorobowe. A najczęściej przedsiębiorcy są zainteresowani podniesieniem tej jednej opłaty, by uzyskać prawo do wyższych świadczeń za czas niezdolności do pracy.

Nawet gdy osoba prowadząca działalność przesłałaby deklarację, w której wykazałaby składki od takich podstaw, to baza do naliczenia składki chorobowej zostałaby automatycznie obniżona do 2115,60 zł. Jej opłacenie od wyższej podstawy nie miałoby żadnego znaczenia. Skutkowałoby tylko tym, że na koncie płatnika powstałaby nadpłata składek.

Jeśli jednak przedsiębiorca zdecyduje, by opłacać wszystkie składki od znacznie wyższej podstawy wymiaru, rodzi się pytanie, jak bardzo ZUS może ingerować w zadeklarowaną przez niego kwotę, skoro ustawa o sus wskazuje jedynie minimalną kwotę, od której trzeba naliczyć składki.

Liczy się deklaracja

Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z 21 kwietnia 2010 r. (II UZP 1/10) ZUS nie jest uprawniony do kwestionowania kwoty zadeklarowanej przez osobę prowadzącą pozarolniczą działalność jako podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, jeżeli mieści się ona w granicach określonych ustawą z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. DzU z 2009 r. nr 205, poz. 1585 ze zm.).

Sąd Najwyższy zwrócił wówczas uwagę na to, że dla tej grupy ubezpieczonych ustawa o sus określa podstawę wymiaru składek inaczej niż w przypadku ubezpieczonych, dla których jest ona zależna do osiągniętego przychodu w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych.

GDY PODSTAWĄ JEST PRZYCHÓD

W przypadku np. pracowników czy zleceniobiorców istnieje możliwość zakwestionowania przez ZUS podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, jeżeli okoliczności sprawy wskazują, że stanowiące ją wynagrodzenie zostało wypłacone na podstawie umowy sprzecznej z prawem, zasadami współżycia społecznego lub zmierzającej do obejścia prawa.

Jednak taka możliwość, w ocenie SN, odnosi do umowy stanowiącej tytuł do objęcia ubezpieczeniami społecznymi (w szczególności umowy o pracę czy cywilnoprawnej), która wywołuje skutki pośrednie w zakresie ubezpieczeń społecznych.

Kształtuje bowiem stosunek ubezpieczenia społecznego, określa wysokość składek, a w konsekwencji prowadzi do uzyskania odpowiednich świadczeń. Z tych powodów ocena ważności postanowień umownych na podstawie art. 58 kodeksu cywilnego w związku z art. 300 kodeksu pracy może i powinna być dokonywana także z punktu widzenia prawa ubezpieczeń społecznych.

W takim przypadku ocenie pod kątem zgodności z przepisami prawa cywilnego nie podlega jednak stosunek ubezpieczenia społecznego, lecz wpływający na niego pośrednio stosunek o charakterze cywilnoprawnym lub taki, do którego przepisy prawa cywilnego znajdują zastosowanie z mocy odesłania ustawowego (stosunek pracy). -

Taka sytuacja nie występuje w przypadku osoby prowadzącej działalność. Ustawodawca pozostawił bowiem przedsiębiorcom możliwość deklarowania kwoty jako bazy do naliczania składek, z zastrzeżeniem jej dolnej granicy w wysokości 60 proc. przeciętnej płacy lub 30 proc. wynagrodzenia minimalnego.

W konsekwencji w przypadku tych ubezpieczonych obowiązek opłacania składek na ubezpieczenia społeczne i ich wysokość nie są powiązane z osiągniętym faktycznie przychodem, lecz wyłącznie z istnieniem tytułu ubezpieczenia (tj. prowadzeniem działalności).

Dodatkowo w odniesieniu do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego tych osób ustawodawca zastrzegł górną kwotę graniczną podstawy wymiaru składek w wysokości 250 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w poprzednim kwartale.

W konsekwencji wysokość podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe osób prowadzących działalność pozarolniczą znajduje się w przedziale od 60 proc. przeciętnego prognozowanego wynagrodzenia (lub 30 proc. minimalnego) do 250 proc. przeciętnego wynagrodzenia z poprzedniego kwartału. A jej faktyczna wysokość zależy wyłącznie od decyzji ubezpieczonego.

Nieskuteczne negowanie

SN podkreślił, że do stosunku ubezpieczenia społecznego nie stosuje się wprost przepisów prawa cywilnego. Oznacza to, że ZUS nie może kwestionować podstawy wymiaru składek zadeklarowanej przez osobę prowadzącą pozarolniczą działalność w granicach przewidzianych ustawą z powołaniem się na art. 58 k.c. czy art. 5 k.c.

ZUS może jedynie dowodzić, że mimo wpisu do ewidencji dana osoba faktycznie nie prowadziła działalności. Wtedy nie podlega ona ubezpieczeniom społecznym z tego tytułu. W konsekwencji nie może też być objęta ubezpieczeniem chorobowym. W takiej sytuacji ZUS wydaje decyzję, że dana osoba, która zgłosiła się do ubezpieczeń z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej, nie podlega ubezpieczeniom społecznym jako przedsiębiorca.

Gdy natomiast kwestia prowadzenia działalności pozostaje poza sporem, ZUS nie jest uprawniony do kwestionowania zadeklarowanej podstawy wymiaru składek. To właśnie wynika z wyżej powołanej uchwały.

Problemem nie jest podstawa

Nie zmienia tego wyrok SN z 6 września 2012 r. (II UK 36/2012). SN odniósł się w nim do sytuacji kobiety prowadzącej działalność, która za pierwszy miesiąc jej wykonywania zadeklarowała maksymalną podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne (czyli 250 proc. aktualnie obowiązującej kwoty przeciętnego wynagrodzenia), i już w pierwszym miesiącu podlegania ubezpieczeniu chorobowemu uzyskała prawo do zasiłku macierzyńskiego.

Wskazał, że w tym przypadku zasadne jest ustalenie, że podstawę wymiaru zasiłku stanowi najniższa podstawa wymiaru składek, jaka tę osobę obowiązuje z racji prowadzenia biznesu, po odliczeniach, o których mowa w art. 3 pkt 4 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (tekst jedn. DzU z 2010 r. nr 77, poz. 512 ze zm.) – czyli po odjęciu 13,71 proc. wskazanej kwoty.

Liczy się okres ubezpieczenia

Zasiłek (chorobowy, macierzyński) dla osoby prowadzącej działalność ZUS ustala od kwoty przychodu osiągniętego z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej. Nie chodzi tu jednak o faktycznie osiągnięty przychód, ale o kwotę zadeklarowaną jako podstawę wymiaru składek.

W zależności od czasu, jaki upływa od chwili rozpoczęcia działalności i przystąpienia do ubezpieczenia chorobowego do chwili powstania prawa do świadczeń, za podstawę wymiaru zasiłku macierzyńskiego przyjmuje się:

- przychód za 12 ostatnich miesięcy (art. 48 ust. 1 ustawy zasiłkowej), albo

- przychód z krótszego okresu – gdy niezdolność do pracy lub inna przesłanka skutkująca nabyciem prawa do świadczenia ziściła się wcześniej niż przed upływem tego okresu.

SN stwierdził, że ZUS nalicza świadczenia z ubezpieczenia społecznego od kwoty zadeklarowanej. Obowiązuje jeden tylko wyjątek – gdy niezdolność do pracy powstała już w pierwszym miesiącu ubezpieczenia. Wówczas bazą do naliczenia zasiłku jest minimalna podstawa wymiaru składek obowiązująca konkretnego przedsiębiorcę – czyli aktualnie 2115,60 zł lub 450 zł po odliczeniu 13,71 proc. – bez względu na to, od jakiej kwoty składka na ubezpieczenie chorobowe za ten miesiąc została faktycznie opłacona.

W konsekwencji nawet gdy przedsiębiorca opłaci składki na ubezpieczenia społeczne (i chorobowe) od wyższej podstawy niż minimalna, ale uzyska prawo do zasiłku w pierwszym miesiącu podlegania ubezpieczeniu chorobowemu, otrzyma zasiłek naliczony od minimalnej podstawy wymiaru składek, a nie od kwoty faktycznie opłaconej.

Przykład

Pani Anna rozpoczęła działalność gospodarczą 1 października. Ponieważ ma wyznaczony termin porodu na 30 listopada br., postanowiła zadeklarować maksymalną możliwą podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe.

Za październik i listopad 2012 r. miesięcznie nie może opłacić składki chorobowej od kwoty wyższej niż 8742,05 zł (to równowartość 250 proc. przeciętnego wynagrodzenia w drugim kwartale 2012 r.). Oczywiście od tej kwoty musi naliczyć i opłacić wszystkie pozostałe składki.

Jeśli pani Anna urodzi dziecko przed terminem, jeszcze w październiku, nie ma co liczyć na wyższy zasiłek macierzyński. Choć ZUS nie może negować zadeklarowanej przez nią wysokiej podstawy wymiaru składek, to zasiłek naliczy od minimalnej obowiązującej ją podstawy wymiaru składek z działalności pomniejszonej o 13,71 proc.

Jeśli natomiast pani Anna urodzi dziecko przynajmniej 1 listopada, ZUS ustali wysokość świadczenia od zadeklarowanej przez nią podstawy wymiaru składek, po odliczeniu od niej równowartości 13,71 proc. Różnica w kwocie świadczenia będzie zasadnicza .