- Pani Iwona, urodzona w maju 1949 r., w czerwcu 2004 r. przeszła na wcześniejszą emeryturę pracowniczą w wieku 55 lat. Potem nie pracowała. W maju 2009 r. ukończyła 60 lat. Była przekonana, że, podobnie jak u innych urodzonych przed 1 stycznia 1949 r., aby uzyskać wyższą emeryturę powszechną, musi przepracować 30 miesięcy po nabyciu prawa do wcześniejszego świadczenia. Dlatego nie wystąpiła o przyznanie emerytury powszechnej.

W lutym br. dowiedziała się od znajomej urodzonej w listopadzie 1951 r., która w grudniu 2006 r. przeszła na wcześniejszą emeryturę, że w grudniu 2011 r. wnioskowała do ZUS o przyznanie emerytury powszechnej, nie mając przepracowanych 30 miesięcy po przejściu na emeryturę, i uzyskała ją wyższą o 220 zł brutto. W marcu br. pani Iwona złożyła wniosek o emeryturę powszechną, który ZUS uwzględnił, podwyższając świadczenie o 260 zł brutto.

Pani Iwona uważa, że gdyby ZUS w czerwcu 2009 r. poinformował ją o możliwości nabycia prawa do emerytury powszechnej bez konieczności przepracowania 30 miesięcy, już od lipca 2009 r. miałaby wyższe świadczenie. Czy ZUS nie powinien przekazać takich danych z własnej inicjatywy?

– pyta czytelnik.

Emerytura wcześniejsza i tzw. powszechna (po ukończeniu przez kobietę 60 lat, a mężczyznę 65 lat) to dwa odrębne świadczenia w rozumieniu art. 95 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS (tekst jedn. DzU z 2009 r. nr 153, poz. 1227 ze zm., dalej ustawa emerytalna).

Jeżeli zatem kobieta, która ma ustalone decyzją ZUS prawo do emerytury z tytułu osiągnięcia 55 lat, wnosi o przyznanie jej prawa do emerytury z racji osiągnięcia wieku wynoszącego 60 lat, organ rentowy rozpatrujący ten wniosek rozstrzyga w nowej sprawie z zakresu ubezpieczenia społecznego. Nie zajmuje się już tą załatwioną ostateczną decyzją ZUS.

Przyznanie prawa do tzw. emerytury powszechnej kobiecie, która ma ustalone prawo do emerytury z racji osiągnięcia 55 lat, nie oznacza, że ta osoba ma prawo do dwóch świadczeń lub że ustala się jej prawo do emerytury po raz drugi. Uprawnionemu zatem do wcześniejszej emerytury, po złożeniu wniosku, ZUS przyzna tzw. powszechną, jeżeli osoba ta spełnia warunki do jej uzyskania.

Nie każdy z tego skorzysta

Warunki przejścia na emeryturę w powszechnym wieku emerytalnym przez osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 r. reguluje art. 27, art. 27a oraz art. 28 ustawy emerytalnej. Urodzonym przed 1 stycznia 1949 r. przysługuje emerytura, jeżeli spełnili łącznie następujące warunki:

ZUS nie ma obowiązku analizowania uprawnień emerytalnych z urzędu

- osiągnęli wiek emerytalny wynoszący 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn oraz mają okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn (art. 27 ustawy) albo

- osiągnęli wiek emerytalny wynoszący 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn oraz mają okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 15 lat dla kobiet i co najmniej 20 lat dla mężczyzn (art. 28 ustawy).

Z kolei zasady przyznania z urzędu emerytury dla należących do tej grupy wiekowej zamiast pobieranej dotychczas renty z racji niezdolności do pracy określa art. 27a ustawy emerytalnej. Przyznaje się ją, pod warunkiem że podlegali przez jakikolwiek okres ubezpieczeniu społecznemu albo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym.

Przyznanie emerytury w powszechnym wieku emerytalnym nie zależy od tego, czy ubezpieczony spełnia jakiekolwiek inne warunki niż podane. Prawo do tego świadczenia ma więc zarówno osoba, która ostatnio przed zgłoszeniem wniosku pozostawała w stosunku pracy, jak i ta, która wykonywała inną działalność zarobkową (np. gospodarczą) lub w ogóle nie pracowała zarobkowo i nie podlegała ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym.

Kiedy więcej

Ci, którzy po przyznaniu wcześniejszej emerytury pozostawali w ubezpieczeniu społecznym lub ubezpieczeniu emerytalnym i rentowym przez co najmniej 30 miesięcy, mogą w niektórych wypadkach mieć wyższe świadczenie. Podleganie ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym przez co najmniej 30 miesięcy po nabyciu prawa do wcześniejszej emerytury to warunek niezbędny, aby obliczyć część socjalną emerytury (tj. 24 proc. kwoty bazowej) od nowej kwoty bazowej.

Chodzi o kwotę bazową obowiązującą w miesiącu zgłoszenia wniosku o przyznanie emerytury albo w dniu, od którego emeryturę przyznano, jeżeli przypada on później niż miesiąc zgłoszenia wniosku. Aby z tego skorzystać, zainteresowany musi wystąpić do ZUS z pisemnym wnioskiem o przyznanie tzw. emerytury powszechnej. Do niego należy dołączyć dokumenty poświadczające okresy zatrudnienia, przebyte po nabyciu prawa do wcześniejszej emerytury.

Emerytura powszechna, przysługująca osobom, które nie pracowały przez co najmniej 30 miesięcy po przyznaniu wcześniejszej emerytury, jest w całości obliczana od tej samej kwoty bazowej. Zatem jej wysokość się nie zmieni.

Dobrze urodzeni

Natomiast emerytura w powszechnym wieku emerytalnym (60 lat dla kobiet oraz 65 lat dla mężczyzn) dla urodzonych po 31 grudnia 1948 r. (art. 24 ustawy emerytalnej) przysługuje niezależnie od tego, jak długie te osoby mają okresy składkowe i nieskładkowe. Jeśli w dniu ukończenia tego wieku pobierają rentę z powodu niezdolności do pracy, a podlegały ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym przez jakikolwiek okres, ZUS z urzędu przyznaje emeryturę.

W latach 2009 – 2013 emeryturę w powszechnym wieku emerytalnym mogą uzyskać tylko kobiety urodzone po 31 grudnia 1948 r. Mężczyźni urodzeni w 1949 r. i później ukończą przewidziany dla nich powszechny wiek emerytalny 65 lat najwcześniej 1 stycznia 2014 r. i dopiero wówczas będą mogli ubiegać się o takie świadczenie.

Urodzeni po 31 grudnia 1948 r., którzy wiek emerytalny osiągną od 1 stycznia 2009 r. do 31 grudnia 2013 r. i nie przystąpili do Otwartych Funduszy Emerytalnych lub przekazali pieniądze zgromadzone w OFE do budżetu państwa, nabywają prawo do emerytury obliczonej na dotychczasowych zasadach, na nowych zasadach albo tzw. emerytury mieszanej, czyli częściowo według dotychczasowych i częściowo nowych zasad.

Kiedy mieszana

Czy osoba pobierająca emeryturę wcześniejszą ma prawo wystąpić do ZUS o przyznanie tzw. emerytury mieszanej? O takie świadczenie mogą się starać ubezpieczeni urodzeni po 31 grudnia 1948 r., którzy wiek emerytalny uprawniający do emerytury ukończą w latach 2009 – 2013. To suma dwóch części ustalonych według nowych i starych zasad. Emerytura mieszana przysługuje tym, którzy nie są członkami OFE albo zadysponowali przekazanie zgromadzonych w nim środków za pośrednictwem ZUS na dochody budżetu państwa.

Emeryturę mieszaną mogą też otrzymać osoby, którym ZUS ustalił już prawo do wcześniejszej emerytury: pracowniczej, z racji pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, z tytułu wykonywania działalności twórczej lub artystycznej czy pracy górniczej albo kolejowej (na podstawie art. 46 lub art. 50a i e ustawy emerytalnej) i obliczył ją według starych zasad. Ziści się to jednak, jeśli osoby te zgłoszą wniosek o emeryturę po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego i nie pobiorą nawet za jeden miesiąc wcześniejszej emerytury wyliczonej według starych zasad.

Z wnioskiem o obliczenie świadczenia mieszanego mają prawo też wystąpić pobierający rentę z tytułu niezdolności do pracy, którym ZUS przyznał emeryturę z urzędu.

Nie z automatu

Czytelnik ma wątpliwości, czy ZUS z własnej inicjatywy nie powinien informować zainteresowanych o przysługującym im prawie do emerytury. Taki obowiązek nie wynika z przepisów. Urząd czy instytucja nie może jednak odmówić podania wyczerpujących danych, gdy zainteresowany się o nie zwróci.

Art. 129 ustawy emerytalnej stanowi, że świadczenia wypłaca się, poczynając od dnia powstania prawa do tych świadczeń, nie wcześniej jednak niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek lub wydano decyzję z urzędu.

Potwierdził to Sąd Najwyższy na posiedzeniu niejawnym 5 marca 2008 r. (III UK 93/07). Rozpatrywał wtedy skargę kasacyjną ubezpieczonego od wyroku sądu okręgowego. Dostał on emeryturę od października 2005 r., chociaż warunki do jej uzyskania spełnił już 16 maja 2001 r., gdy ukończył 60 lat. Kiedy się zorientował, że mógłby korzystać z tego świadczenia już cztery lata wcześniej, zażądał od ZUS wypłaty go także za ten okres.

Twierdził przy tym, że ZUS powinien pouczyć go o możliwości złożenia wniosku w momencie, gdy spełnił warunki do uzyskania wcześniejszej emerytury. Oddalając skargę kasacyjną, SN orzekł, że emerytura należy się od momentu złożenia wniosku o jej przyznanie, nawet jeśli warunki do jej uzyskania zainteresowany spełnił kilka lat wcześniej.

Konstytucyjne prawo do informacji

Zgodnie z art. 61 ust. 1 konstytucji obywatel ma prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne. Obejmuje to też działalność organów samorządu gospodarczego i zawodowego, a także innych osób oraz jednostek organizacyjnych w zakresie, w jakim wykonują one zadania władzy publicznej i gospodarują mieniem komunalnym lub majątkiem Skarbu Państwa.

Nie ulega wątpliwości, że dotyczy to także uzyskiwania informacji o działalności instytucji zabezpieczenia społecznego, do których należy ZUS. Konstytucyjne prawo do informacji konkretyzuje ust. 2 tego przepisu. Zgodnie z nim obejmuje dostęp do dokumentów oraz wstęp na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych wyborów.

Zdaniem SN to prawo obywatela należy jednak rozumieć jako możliwość zwrócenia się z żądaniem podania informacji i obowiązek ZUS udzielenia odpowiedzi na takie pytanie. Nie oznacza natomiast wymogu organów publicznych informowania o prawach wszystkich potencjalnie zainteresowanych z urzędu.

To finansowo nadmiernie obciążałoby te instytucje, przez co godziłoby w racjonalne gospodarowanie pieniędzmi publicznymi. Zdaniem SN osoby uczestniczące w obrocie prawnym powinny wykazać się aktywnością w ustalaniu swojej sytuacji prawnej.