Zgodnie z art. 138 i 138a ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn. DzU z 2009 r. nr 153, poz. 1227 ze zm., dalej ustawa emerytalna) za nienależne świadczenia uważa się te:
- wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących m.in. zawieszenie prawa do świadczeń, jeżeli osoba pobierająca świadczenie była pouczona o braku prawa do jego pobierania,
- przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów, albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd ZUS przez osobę pobierającą świadczenia.
Gdy świadczeniobiorcy nie przysługiwała emerytura, a wzięła je inna osoba, niż wskazał w decyzji organ rentowy, to pobrane jest też świadczeniem nienależnym. Nie ma znaczenia, że osoba, która ją pobrała, nie była pouczona o tym, że nie miała prawa do tej wypłaty.
Musi wiedzieć
Aby uznać, że świadczenie zostało pobrane nienależnie, osoba uprawniona do niego musi być poinformowana przez organ rentowy o tym, że w całości lub w części świadczenie jej nie przysługiwało.
O właściwym pouczeniu w sprawie braku prawa do pobierania świadczenia można mówić dopiero wtedy, gdy organ rentowy poprawił i sprecyzował treść pouczenia w taki sposób, że stało się ono czytelne, jasne i zrozumiałe dla ubezpieczonego. Za brak pouczenia osoby pobierającej świadczenie uważa się brak zamieszczenia odpowiednio pisemnych wskazówek w decyzji ZUS lub w innej formie pisemnej, choćby na druku wniosku o świadczenie.
Jeżeli emeryt, rencista lub osoba uprawniona do świadczeń nie została pouczona o innych zaistniałych okolicznościach powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do emerytury lub renty w całości lub w części, nie można uznać, że świadczenie zostało pobrane nienależnie.
Kto oddaje
W zależności od tego, kto pobrał świadczenie, do zwrotu emerytury lub renty zobowiązany jest:
- świadczeniobiorca,
- kurator,
- osoba sprawująca opiekę prawną nad osobami małoletnimi lub pełnoletnimi,
- osoba pełnoletnia, która jest uprawniona do części renty rodzinnej, pobierająca oprócz swojej części renty, na podstawie wniosku – część renty innej uprawnionej osoby pełnoletniej,
- osoba pełnoletnia, która sprawowała opiekę nad wnioskodawcą przed osiągnięciem pełnoletności, na podstawie wniosku – część renty innej uprawnionej osoby pełnoletniej,
- osoba wskazana przez świadczeniobiorcę odbywającego karę pozbawienia wolności, karę aresztu wojskowego, karę aresztu za wykroczenie lub tymczasowo aresztowanego,
- osoba inna niż wskazana w decyzji organu rentowego, jeśli pobrała świadczenie wypłacone nienależnie.
Również bank i spółdzielcza kasa oszczędnościowo-kredytowa muszą zwrócić ZUS kwoty świadczeń przekazane na rachunek w tych instytucjach za miesiące następujące po miesiącu, w którym zmarł świadczeniobiorca. Organ rentowy występuje do tych podmiotów o zwrot przekazanych nienależnych emerytur czy rent.
Pracodawca także może być zobowiązany do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń, i to z odsetkami. Ma to miejsce wtedy, gdy pobranie nienależnego świadczenia spowodowało przekazanie przez płatnika składek lub inny podmiot nieprawdziwych danych, wpływających na prawo do świadczeń lub na ich wysokość.
Jeśli wskutek podania przez szefa nieprawdziwych danych w świadectwie pracy pracownik otrzymał z ubezpieczeń społecznych nieprzysługujące mu lub zawyżone świadczenie, ZUS może dochodzić jego zwrotu bezpośrednio od pracodawcy.
Art. 84 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych przewiduje bowiem, że jeżeli pobranie nienależnych świadczeń zostało spowodowane przekazaniem przez płatnika składek lub inny podmiot nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość, obowiązek ich zwrotu z odsetkami obciąża odpowiednio płatnika składek lub inny podmiot.
Przykład
Firma wystawiła podwładnemu zaświadczenie o zatrudnieniu i wynagrodzeniu za lata pracy 1998–2007. Robiąc to, nie zastosowała zasady, zgodnie z którą do kwot wynagrodzenia za poszczególne lata kalendarzowe przyjmuje się należności wypłacone za okres, którego dotyczą.
Na podstawie tego druku ZUS przyznał ubezpieczonemu prawo do emerytury i obliczył jej wysokość. Przeprowadzona w firmie kontrola przez inspektora ZUS ujawniła te nieprawidłowości. Pracodawca niezwłocznie wystawił właściwe pismo. Organ rentowy zweryfikował wysokość emerytury i od najbliższego terminu płatności obniżył tę wypłacaną.
Za okres od przyznania emerytury do miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego wypłacano emeryturę w prawidłowej wysokości, pobrane przez pracownika świadczenie jest tym nienależnym. Jednak tu winę ponosi pracodawca, który wystawił nieprawidłowe pismo. Musi więc zwrócić nadpłacone kwoty z odsetkami.
Jak policzyć
Za jaki okres ZUS może dochodzić zwrotu nienależnie pobranego świadczenia?
Osoba pobierająca świadczenie, która zawiadomiła ZUS o zajściu okoliczności powodujących:
- ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo
- wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części,
gdy mimo to organ rentowy nadal wypłacał te świadczenia, zwraca nadpłacone kwoty za nie dłużej niż ostatnie 12 miesięcy. W pozostałych wypadkach – za okres nie dłuższy niż ostatnie trzy lata.
Okres nienależnie pobranych świadczeń, tj. ostatnie 12 miesięcy czy ostatnie trzy lata, ustala się jako ten:
- poprzedzający bezpośrednio miesiąc, za który w wyniku ujawnienia nienależnie pobranych świadczeń ustalona zostanie – według aktualnej wiedzy ZUS – właściwa wysokość świadczenia,
- przypadający przed miesiącem, w którym ZUS wydał decyzję o wstrzymaniu wypłaty świadczenia z powodu braku prawa do świadczenia.
Zatem ZUS nie może domagać się zwrotu nienależnie pobranych świadczeń za okres dłuższy niż odpowiednio 12 miesięcy czy trzy lata.
Należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń społecznych przedawniają się po upływie dziesięciu lat, licząc od dnia uprawomocnienia się decyzji ustalającej należność. Natomiast należności zabezpieczone hipoteką lub zastawem się nie przedawniają.
Gdy osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ je wypłacający o okolicznościach powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty, a mimo to świadczenia były nadal wypłacane, kwoty nienależnie pobrane musi zwrócić z odsetkami za zwłokę.
Kwoty nienależnie pobranych świadczeń ustalone prawomocną decyzją oraz odsetki i koszty upomnienia potrąca się z wypłacanych świadczeń, a jeżeli prawo do nich nie istnieje – ściąga się w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Nienależnie pobrane świadczenia mogą być zabezpieczane hipoteką przymusową i ustawowym prawem zastawu, z wyjątkiem gdy potrąca się je z bieżąco wypłacanych rent czy emerytur. Ma to wpływ m.in. na moment przedawnienia.
Jakie skutki
W zakresie nieuregulowanym w art. 139–141 ustawy emerytalnej do egzekucji ze świadczeń pieniężnych stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu postępowania cywilnego albo przepisy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.
Od kwot nienależnie pobranych świadczeń, które rozłożono na raty albo których termin płatności odroczono, nie nalicza się odsetek, począwszy od dnia wpływu wniosku o udzielenie tych ulg. Rozłożenie na raty należności za nienależnie pobrane świadczenia albo odroczenie terminu ich płatności następuje w formie umowy.
Jeżeli dłużnik nie spłaci w terminie rat ustalonych przez ZUS, pozostała kwota staje się natychmiast wymagalna wraz z odsetkami w wysokości i na zasadach określonych w prawie cywilnym. Należności, których termin płatności odroczono lub które rozłożono na raty, nie podlegają potrąceniu z wypłacanych świadczeń.
Jeżeli wpłata z racji nienależnie pobranych świadczeń nie pokrywa całej kwoty, w pierwszej kolejności zalicza się ją na pokrycie w całości kosztów upomnienia i kosztów egzekucyjnych, a pozostałą część proporcjonalnie na kwotę nienależnie pobranych świadczeń oraz odsetek w stosunku, w jakim w dniu wpłaty pozostaje kwota nienależnych świadczeń do odsetek. Te zasady stosuje się też do pieniężnych świadczeń innych niż z ubezpieczeń społecznych, wypłacanych przez ZUS na mocy odrębnych przepisów.
ZUS może dochodzić zwrotu należności w trybie egzekucji administracyjnej. Stanie się tak, gdy osoby utraciły prawo do świadczenia czy nie istniało prawo do niego, a także wtedy gdy emeryturę czy rentę nienależnie pobrała inna osoba niż wskazana w decyzji ZUS.
Bez obowiązku zwrotu
Gdy zachodzą szczególnie uzasadnione okoliczności, ZUS może:
- odstąpić od żądania zwrotu nienależnie pobranych świadczeń w całości lub w części,
- zmniejszyć wysokość potrąceń lub
- zawiesić dokonywanie tych potrąceń na nie dłużej niż 12 miesięcy.
Decyzję w tej sprawie może podjąć uprawniony dyrektor właściwego oddziału ZUS. O zastosowaniu ulg w spłacie należności czy odstąpieniu od żądania jej zwrotu w całości przesądzają szczególnie uzasadnione okoliczności, wskazane przez zainteresowanego, potwierdzone postępowaniem wyjaśniającym (m.in. wywiadem społecznym).
Ustawodawca nie wymienia tych okoliczności, ale są nimi m.in.
- śmierć osoby zobowiązanej do zwrotu, która nie pozostawiła żadnego majątku,
- brak możliwości ustalenia osoby zobowiązanej do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń,
- ciężka choroba własna lub członka rodziny, powódź lub pożar i inne okoliczności powodujące szczególne trudności materialne zobowiązanego do zwrotu nienależnie pobranej emerytury lub renty,
- brak majątku u zobowiązanego do zwrotu, z którego można dochodzić nienależnie pobranych świadczeń.