- Radca prawny prowadzi kancelarię prawną i jest podatnikiem VAT. Podpisał umowę na wykonywanie obsługi prawnej spółki z o.o. Obsługa ta polega na opiniowaniu spraw bieżących, przygotowywaniu projektów umów i pism, na konsultacjach ustnych oraz na wykonywaniu zastępstwa procesowego spółki przed sądami. Za świadczenie tych usług ustalono wynagrodzenie ryczałtowe powiększone o 23 proc. VAT oraz zwrot zasądzonych kosztów sądowych z tytułu zastępstwa procesowego, po ich wyegzekwowaniu od dłużnika. Zwrot kosztów zastępstwa następuje po wystawieniu na spółkę faktury VAT przez kancelarię. Czy fakturując na spółkę zwrot kosztów zastępstwa procesowego w kwocie zasądzonej, radca prawny, który jest podatnikiem VAT, prawidłowo dolicza 23 proc. VAT?

– pyta czytelnik.

Zgodnie z art. 5 ust. 1 pkt 1 ustawy o VAT opodatkowaniu podlegają odpłatna dostawa towarów i odpłatne świadczenie usług na terytorium kraju. W świetle brzmienia art. 8 ust. 1 tej ustawy przez świadczenie usług, o którym mowa w art. 5 ust. 1 pkt 1, rozumie się m.in. każde świadczenie na rzecz osoby fizycznej, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, które nie stanowi dostawy towarów w rozumieniu art. 7.

Decyduje odpłatność

Ustawa o VAT nie wskazuje, co należy rozumieć pod pojęciem odpłatności, której istota powoduje powstanie obowiązku podatkowego z tytułu dostawy towarów.

W zakresie prawidłowej wykładni odwołać należy się do orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (dalej jako: ETS), w którym przyjmuje się, że odpłatność ma miejsce, gdy istnieje bezpośredni związek pomiędzy dostawą towarów lub świadczeniem usługi a otrzymanym wynagrodzeniem, będącym świadczeniem wzajemnym.

W związku z tym dostawcę towarów lub usługodawcę musi łączyć dorozumiany stosunek prawny, z którego wynika obowiązek dostawy towarów lub świadczenia usług oraz wysokość wynagrodzenia (świadczenia wzajemnego) za dokonanie tych czynności. Świadczenie musi być wyrażone w pieniądzu, co nie oznacza, że musi mieć postać pieniężną (odpłatność w postaci rzeczowej lub mieszanej), ale zawsze musi istnieć możliwość określenia ceny wyrażonej w pieniądzu, w stosunku do świadczenia wzajemnego stanowiącego wynagrodzenie za dostawę towarów lub świadczenie usług.

Z pytania wynika, że pomiędzy spółką z o.o. a radcą prawnym istnieje właśnie taki stosunek prawny (umowa), w ramach którego spełnione są świadczenia wzajemne. Radca prawny wstępuje w określony, bezpośredni związek zależności ze swoim klientem – spółką z o.o., który skutkuje wypłatą wynagrodzenia za świadczone kompleksowo przez niego usługi prawne. Ten bezpośredni związek pomiędzy świadczeniem a wypłacaną przez spółkę kwotą wynagrodzenia za to świadczenie decyduje o tym, że wykonywane są usługi, o których mowa w art. 8 ust. 1 ustawy o VAT.

Opłaty są określone w rozporządzeniu

W przedmiotowej sprawie umowa współpracy pomiędzy stronami określa warunki wynagrodzenia w ten sposób, że radcy prawnemu przysługuje wynagrodzenie ryczałtowe powiększone o 23-proc. VAT oraz zwrot zasądzonych wyrokiem sądu kosztów sądowych z tytułu zastępstwa procesowego, po ich wyegzekwowaniu od dłużnika.

Podkreślić należy, że przyznany przez sąd zwrot kosztów zastępstwa procesowego, który spółka przekazuje radcy na podstawie faktury VAT, stanowi dodatkowe wynagrodzenie określone w postępowaniu przed sądem.

Opłaty za czynności radców prawnych regulują odrębne przepisy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (DzU nr 163, poz. 1349 ze zm.).

W § 2 ust. 3 ww. rozporządzenia określono, że w sprawach, w których strona korzysta z pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu, opłaty, o których mowa w ust. 1, sąd podwyższa o stawkę podatku od towarów i usług przewidzianą dla tego rodzaju czynności w przepisach o VAT, obowiązującą w dniu orzekania o tych sprawach. Przepis nie przewiduje wprost, że kwota przyznana z tytułu zastępstwa w postępowaniu sądowym jest kwotą brutto.

Ważne są postanowienia umowy

Przytoczone rozporządzenie jest szczególną regulacją stworzoną właśnie na potrzeby postępowania sądowego i świadczenia pomocy prawnej przez wykwalifikowanych prawników, co zapewnia bezpieczeństwo prawne obrotu,  jednak to postanowienia umowy pomiędzy stronami mają przeważające znaczenie. Indywidualne ustalenia cywilnoprawne dopiero stanowią o wysokości wynagradzania oraz zasad ich wypłacania pełnomocnikowi.

Ich zapobiegawcza funkcja pozwala uchronić strony stosunku zobowiązaniowego przed nieporozumieniami w zakresie wynagrodzenia z tytułu zastępstwa procesowego Analogicznie, jeżeli w umowie zostało wyłącznie ustalone, iż radca otrzymuje zwrot zasądzonych kosztów sądowych z tytułu zastępstwa procesowego po ich wyegzekwowaniu od dłużnika, to – z uwagi na brzmienie art. 29 ustawy o VAT – należy uznać, że jest to wynagrodzenie brutto, tj. z VAT za świadczoną usługę.

Stosownie bowiem do art. 29 ust. 1 ustawy o VAT podstawą opodatkowania jest obrót, z zastrzeżeniem ust. 2–21, art. 30–32, art. 119 oraz art. 120 ust. 4 i 5. Obrotem jest kwota należna z tytułu sprzedaży, pomniejszona o kwotę należnego podatku. Kwota należna obejmuje całość świadczenia należnego od nabywcy. Równolegle do ww. definicji obrotu sformułowanej w ustawie o VAT, ustawa z 5 lipca 2001 r. o cenach (DzU nr 97, poz. 1050 ze zm.; dalej jako: ustawa) – określa pojęcie ceny.

W art. 3 ust. 1 pkt 1 tej ustawy określono, że za cenę uważa się wartość wyrażoną w jednostkach pieniężnych, którą kupujący jest obowiązany zapłacić przedsiębiorcy za towar lub usługę. W cenie uwzględnia się podatek od towarów i usług oraz podatek akcyzowy, jeżeli na podstawie odrębnych przepisów sprzedaż towaru (usługi) podlega obciążeniu podatkiem od towarów i usług oraz podatkiem akcyzowym.

Co jest obrotem

W świetle przedstawionego przez czytelnika stanu faktycznego oraz prawnego wydaje się, że wynagrodzenie radcy prawnego z tytułu zasądzonych kosztów zastępstwa procesowego jest obrotem w rozumieniu art. 29 ust. 1 ustawy VAT, czyli kwotą brutto, w której zawarty jest 23-proc. VAT, chyba że strony określą w umowie, że wypłata kwot wyegzekwowanego zastępstwa procesowego ulega powiększeniu o należny podatek VAT.

W ocenie autora postulować należy jednak takie rozwiązania, które zapewnią realizację celów podatkowych i istoty podatku VAT a jednocześnie zapewnią należną ochronę realnej wartości wyegzekwowanych bądź zasądzonych kwot zastępstwa procesowego dla profesjonalnych pełnomocników w obrocie gospodarczym, czyli doprowadzą do uznania, iż kwoty zasądzonego bądź wyegzekwowanego zastępstwa procesowego stanowić będą podstawę do naliczenia VAT.

Autor jest doktorem nauk prawnych, radcą prawnym, partnerem zarządzającym w Pawełczyk & Szura Kancelaria Radców Prawnych Spółka Partnerska w Katowicach