Chodzi np. o czynność prawną sprzeczną z ustawą, taką, która ma na celu obejście jej albo też jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
Sprzeczność z ustawą może występować w różnych sytuacjach. Może to być sprzeczność umowy z przepisami karnymi czy administracyjnymi, jak też instytucjami prawa cywilnego. I tak, gdy w umowie zostanie zastrzeżona kara umowna za niewykonanie lub nieterminowe wykonanie zobowiązania pieniężnego (w przedmiocie zapłaty określonej kwoty) – będzie to sprzeczne z przepisami przewidującymi karę umowną wyłącznie za zobowiązania o charakterze niepieniężnym.
Podobnie za nieważną na tej samej zasadzie może zostać uznana sprzedaż nieruchomości bez wymaganego prawem przetargu. Tak samo nieważna będzie umowa związana ze zbyciem lokalu publicznego zawarta z naruszeniem pierwszeństwa w zakresie jej zawarcia na rzecz jej aktualnego najemcy.
Czynność prawna jest również nieważna, kiedy ma na celu obejście przepisów. Jest tak, gdy sama konkretna czynność nie jest przez prawo zabroniona, ale zostaje podjęta w celu wywołania innego skutku, sprzecznego z przepisami. To może być np. zmowa osób uczestniczących w licytacji lub przetargu, na podstawie którego konkretna osoba ma nabyć rzecz stanowiącą przedmiot przetargu lub licytacji po możliwie najniższej cenie. Oczywiście, aby tego rodzaju okoliczności mogły zostać wykazane, niezbędne jest postępowanie sądowe.
Kolejny przypadek to nieważność czynności prawnej z powodu jej sprzeczności z zasadami współżycia społecznego. Należy je rozumieć jako reguły występujące w stosunkach międzyludzkich, oparte na wspólnych (np. ujętych w konstytucji) wartościach moralnych. Oczywiście, stwierdzenie sprzeczności czynności prawnej z zasadami współżycia społecznego jest jeszcze trudniejsze – zwłaszcza z uwagi na znacznie wyższy poziom ogólności związanych z nimi pojęć. Przykładem takiej sprzeczności mogą być umowy, które stanowią o przekazaniu znacznej części majątku jednej ze stron w zamian za świadczenie, które nie jest adekwatne. Inny przypadek to tworzenie obowiązków umownych, na podstawie których jedna ze stron umowy musiałaby drugiej stronie ujawniać swoje poglądy polityczne, filozoficzne czy też religijne.
Wskazuje się, że w relacjach między przedsiębiorcami przez zasady współżycia społecznego należy rozumieć zasady rzetelności i lojalności w stosunku do partnera umowy (wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 29 lipca 2014 r., I ACa 353/14). Może się zdarzyć, że nieważna jest tylko część umowy. Jeżeli strony chcą zabezpieczyć ważność całej umowy, powinny zawrzeć w niej tzw. klauzulę salwatoryjną. Zgodnie z nią nieważność postanowienia umowy nie powoduje nieważności całej umowy. W takim przypadku strony powinny – zgodnie z wcześniejszym zamiarem umownym – zastąpić nieważne postanowienie umowne innym, możliwie najlepiej oddającym ich pierwotne intencje.
