Autonomia woli stron, czyli ich uprawnienie do decydowania o kształcie postępowania arbitrażowego, jest postrzegana jako kamień węgielny i istota sądownictwa polubownego. Jest to też cecha, która najbardziej odróżnia arbitraż od postępowania cywilnego przed sądem państwowym.

Ograniczony wybór ?w procesie cywilnym

Autonomia woli stron w procesie cywilnym jest wysoce ograniczona – postępowanie jest sformalizowane i szczegółowo określone przez przepisy kodeksu postępowania cywilnego. W ramach przepisów k.p.c. strony, czyli także przedsiębiorcy, mają niewielki wpływ na sposób procedowania. Strony nie mogą wybrać prawa procesowego, które znajdzie zastosowanie – sądy państwowe zawsze będą stosowały legem fori, tj. krajowe prawo proceduralne (w przypadku procedury cywilnej – k.p.c.). Nie mogą również zdecydować o  liczbie instancji, harmonogramie czy języku postępowania. W pewnym zakresie stronom przysługuje ograniczone prawo wyboru sądu właściwego miejscowo poprzez tzw. umowę prorogacyjną. Wybór sądu nie uprawnia jednak stron do wyboru składu sędziowskiego – a to właśnie sędziowie decydują  ?o kształcie postępowania.

Jak jest w arbitrażu

W przypadku postępowania arbitrażowego to przedsiębiorcy decydują o tym, jak (a także gdzie, pod czyimi auspicjami ?i przez kogo) postępowanie zostanie przeprowadzone. W polskim porządku prawnym podstawą obowiązywania zasady autonomii woli stron jest art. 1184 § 1 k.p.c., zgodnie z którym strony mogą uzgodnić zasady i sposób postępowania przed sądem polubownym, jeżeli przepis ustawy nie stanowi inaczej.

W związku z tym strony są uprawnione do dowolnego uzgodnienia postępowania arbitrażowego z zastrzeżeniem kilku aspektów, które są określone przepisem ustawy. Przez „przepis ustawy" należy rozumieć bezwzględnie obowiązujące przepisy części V k.p.c., czyli jedynie te, które bezpośrednio mają zastosowanie w postępowaniu arbitrażowym. Warto podkreślić, że zdecydowana większość przepisów części ?V k.p.c. ma charakter dyspozytywny, tj. ich zastosowanie może być wolą stron wyłączone lub ograniczone. Jedynie kilka przepisów ma charakter bezwzględny, tj. strony nie mogą ich modyfikować.

Przepisy bezwzględnie obowiązujące części V k.p.c. dotyczą:

Czego może dotyczyć wybór

Przedsiębiorcy mogą wybrać:

Analizując autonomię woli stron, należy rozważyć, czy jest ona ograniczona w czasie. Podczas gdy przed rozpoczęciem postępowania strony są w pełni uprawnione do modyfikowania uzgodnionych zasad, to powstaje pytanie, czy już po złożeniu wezwania na arbitraż i ukonstytuowaniu się zespołu orzekającego  przedsiębiorcy mogą w dalszym ciągu zmieniać ustalony wcześniej sposób procedowania.

Zgodnie z pierwszym stanowiskiem uprawnienie stron do modyfikowania i zarządzania procedurą nie jest ograniczone, gdyż arbitraż powinien służyć stronom postępowania, a nie strony powinny być zobowiązane do dostosowywania się do niego.

Inne stanowisko zakłada, że z chwilą ukonstytuowania się zespołu orzekającego uprawnienie stron do określania zasad postępowania zostaje ograniczone. Wynika to z poglądu, że zasady postępowania powinny być znane wszystkim jego uczestnikom od samego początku. W szczególności arbitrzy, podejmując decyzję o przyjęciu funkcji arbitra, nie powinni być zaskakiwani późniejszymi zmianami trybu postępowania. W związku z tym od chwili ukonstytuowania się zespołu orzekającego strony nie mogą bez jego zgody zmienić zasad postępowania. Jeżeli strony wybrały arbitraż instytucjonalny, to zobowiązane są stosować się do regulaminu danej instytucji – nie zawsze więc będzie możliwa jego modyfikacja.

Zdaniem autorki:

Agnieszka ?Zarówna, aplikant adwokacki ?w departamencie postępowań sądowych, arbitrażu i mediacji FKA Furtek Komosa Aleksandrowicz

Autonomia woli stron jest skutecznym narzędziem, za pomocą którego przedsiębiorcy mogą ukształtować postępowanie arbitrażowe zgodnie ze swoimi potrzebami. Kontrola nad procesem ?i możliwość skutecznego nim zarządzania to główne zalety arbitrażu. Odróżniają one arbitraż od procesu cywilnego, w którym strony ?są zobowiązane do stosowania się do przepisów k.p.c. ?i w konsekwencji do decyzji podejmowanych przez sąd. Świadome ?i efektywne wykorzystanie możliwości kształtowania postępowania arbitrażowego przez strony już na etapie zawierania zapisu na sąd polubowny jest kluczem do wykreowania obopólnie satysfakcjonującego mechanizmu rozwiązywania sporów.