Podstawą ogłoszenia upadłości dłużnika jest jego niewypłacalność. Zgodnie z art. 11 ustawy prawo upadłościowe i naprawcze, za niewypłacalnego uznaje się dłużnika, który nie wykonuje wymagalnych zobowiązań pieniężnych.
W przypadku wystąpienia podstaw ogłoszenia upadłości dłużnik jest obowiązany, nie później niż w terminie dwóch tygodni od tego zdarzenia, zgłosić w sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości. W przypadku osób prawnych i jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej obowiązek ten spoczywa na osobach, które mają prawo je reprezentować same lub łącznie z innymi osobami (członkowie organów zarządzających osobą prawną lub jednostką organizacyjną). Brak wypełnienia tego obowiązku powoduje sankcję w postaci odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną wskutek niezłożenia wniosku w terminie.
Jednak nałożenie odpowiedzialności w przypadku powstania szkody nie jest jedyną sankcją przewidzianą przez ustawę. Art. 373 pun wprowadza możliwość pozbawienia przez sąd prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji członka rady nadzorczej, reprezentanta lub pełnomocnika w spółce handlowej, przedsiębiorstwie państwowym, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszeniu. Sankcja taka może być nałożona w stosunku do osoby, która po ogłoszeniu upadłości nie wydała lub nie wskazała majątku, ksiąg handlowych, korespondencji lub innych dokumentów upadłego, do których wydania lub wskazania była zobowiązana z mocy ustawy, albo po ogłoszeniu upadłości ukrywała, niszczyła lub obciążała majątek wchodzący w skład masy upadłości bądź, gdy jako upadły w toku postępowania upadłościowego nie wykonała innych obowiązków ciążących na nim z mocy ustawy lub orzeczenia sądu, sędziego-komisarza albo w inny sposób utrudniała postępowanie.
Pozbawia wszystkich uprawnień
Sąd zawsze orzeka łącznie o pozbawieniu wszystkich wymienionych w tym przepisie praw. Nie jest możliwe pozbawienie np. prawa prowadzenia działalności gospodarczej, ale pozostawienie prawa pełnienia funkcji członka rady nadzorczej bądź pełnomocnika. Pozbawienie możliwości prowadzenia działalności oraz uczestnictwa w organach osób prawnych sąd może orzec na okres od 3 do 10 lat. W sytuacji zawinionego działania osoby obowiązanej do podjęcia czynności sąd wyznacza okres zakazu, biorąc pod uwagę stopień winy oraz skutki podejmowanych działań, w szczególności obniżenie wartości ekonomicznej przedsiębiorstwa upadłego oraz rozmiar pokrzywdzenia wierzycieli.
Co z osoba fizyczną
Sąd może orzec zakaz prowadzenia działalności gospodarczej wobec dłużnika będącego osobą fizyczną, w przypadku gdy niewypłacalność dłużnika jest następstwem jego celowego działania lub rażącego niedbalstwa. Zasadę tę stosuje się też do osób uprawnionych do reprezentowania przedsiębiorcy będącego osobą prawną lub spółką handlową niemającą osobowości prawnej, jeżeli niewypłacalność przedsiębiorcy lub pogorszenie jego sytuacji finansowej jest następstwem celowego działania lub rażącego niedbalstwa tych osób. Celowe działanie dłużnika lub uprawnionych do jego reprezentacji występuje, gdy osoba odpowiedzialna podejmuje rozmyślnie działania, które prowadzą do utraty przez przedsiębiorstwo zdolności spłaty zobowiązań lub tak dalece zaniedbuje przedsiębiorstwo, że bezczynność prowadzi do niewypłacalności firmy. Odpowiedzialność związana jest z doprowadzeniem do stanu niewypłacalności. Nie jest zatem konieczne, aby upadłość dłużnika została ogłoszona lub nawet, żeby był składany wniosek. Jeżeli wnioskodawca w sprawie o orzeczenie zakazu udowodni innymi środkami dowodowymi, że przedsiębiorstwo dłużnika stało się na skutek działań celowych lub rażącego niedbalstwa niewypłacalne, zakaz może być również orzeczony.
Kto jest uprawniony
Legitymowany do złożenia wniosku o pozbawienia prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji w organach osób prawnych jest wierzyciel oraz w zależności od tego, w jaki sposób prowadzone jest postępowanie upadłościowe: tymczasowy nadzorca sądowy, zarządca przymusowy, syndyk, nadzorca sądowy albo zarządca. Uprawnienie to ma też prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów oraz przewodniczący Komisji Nadzoru Finansowego, gdy złożenie wniosku mieści się w ich kompetencjach. Sąd wydaje postanowienie po rozprawie, niemożliwe jest wydanie orzeczenia na posiedzeniu niejawnym. Odpis prawomocnego postanowienia stwierdzający zakaz prowadzenia działalności lub pełnienia funkcji członka organów osób prawnych i jednostek organizacyjnych sąd przesyła do Krajowego Rejestru Sądowego.
Pozbawienie możliwości prowadzenia działalności oraz uczestnictwa w organach osób prawnych sąd może orzec na okres od 3 do 10 lat
W przypadku niezastosowania się do zakazu poprzez podjęcie działalności gospodarczej przez ukaranego, czy też powołania osoby pozbawionej tych praw na stanowisko członka rady nadzorczej, reprezentanta lub pełnomocnika w spółce handlowej, przedsiębiorstwie państwowym, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszeniu, czynności podjęte przez osobę, której zakaz dotyczy są nieważne. Nieważność oznacza, że sąd rejestrowy odrzuca np. wniosek dotyczący wpisania osoby, której dotyczy zakaz jako członka zarządu spółki.
Z urzędu
Sąd z urzędu dokonuje wpisu do rejestru dłużników niewypłacalnych osoby, które zostały pozbawione prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji członka organów.
Zakazu nie orzeka się, jeżeli postępowanie nie zostało wszczęte w terminie roku od dnia umorzenia lub zakończenia postępowania upadłościowego albo oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości, gdy majątek dłużnika nie wystarcza na pokrycie kosztów upadłości. Zakazu nie orzeka się też, gdy wniosek o ogłoszenie upadłości nie był złożony, w terminie trzech lat od dnia, w którym dłużnik obowiązany był taki wniosek złożyć.
Przedstawiona instytucja stanowi środek dyscyplinujący przedsiębiorców do rzetelnej działalności i wykonywania obowiązków ciążących na nich w postępowaniu upadłościowym, służy też podniesieniu efektywności postępowań.
