Wyprowadzanie majątku przez dłużnika można skutecznie zakwestionować przez wykorzystanie przepisów o ochronie wierzyciela (np. małego przedsiębiorcy) w przypadku niewypłacalności dłużnika, czyli np. kontrahenta naszego wierzyciela. Przewidziana w art. 527–534 Kodeksu cywilnego, ochrona wierzyciela w przypadku niewypłacalności dłużnika, jest określana jako skarga pauliańska.

Zasada, zgodnie z art. 527 k.c., jest prosta. Gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.

Znikający majątek

Generalnie dłużnik odpowiada za zobowiązanie wobec wierzyciela zgodnie z zasadą odpowiedzialności osobistej zasadniczo całym swoim majątkiem. Zarówno istniejącym w chwili powstania zobowiązania jak i przyszłym – powstającym w czasie jego realizacji. Jednak chwilą określającą wysokość majątku dłużnika, który ma służyć zaspokojeniu żądań wierzyciela, jest chwila żądania zaspokojenia (wszczęcia egzekucji). Tak więc w majątku dłużnika pomiędzy powstaniem zobowiązania a jego realizacją mogą powstać zmiany niekorzystne dla wierzyciela.

Zasadą jest, że ryzyko pojawienia się tych niekorzystnych zmian ponosi wierzyciel. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy zmiany w majątku dłużnika są wynikiem jego świadomego działania na niekorzyść wierzyciela. Takie zachowanie dłużnika upoważnia wierzyciela do podjęcia działania, które w swojej konstrukcji powoduje odstępstwo od zasady, że stosunek obligacyjny działa tylko pomiędzy stronami tego stosunku. Uwzględnienie skargi pauliańskiej powoduje, że wierzyciel będzie mógł dochodzić swoich roszczeń od osoby trzeciej, z którą nie łączy go żaden stosunek obligacyjny.

Czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek niej dłużnik stał się niewypłacalny albo staje się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed jej dokonaniem.

Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 18 kwietnia 2012 r., działanie ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli polega na pozytywnej wiedzy dłużnika, że są zobowiązania (długi) bez względu na to, czy sporne, czy jeszcze niewymagalne, które w następstwie czynności prawnej wyjdą z jego majątku.

W konsekwencji będą problemy z zaspokojeniem wszystkich lub niektórych wierzycieli w chwili dokonywania czynności lub w przyszłości. Wiedza ta powinna być badana na chwilę dokonywania czynności.

Jakie to są czynności

Czynność prawna dłużnika może polegać zarówno na:

- wyzbyciu się składników majątku,

- obciążeniu ich,

- zaciągnięciu nowych zobowiązań,

f jak i nieuzyskaniu możliwych przysporzeń, które spełnienie świadczenia pieniężnego uniemożliwiają, utrudniają albo odwlekają. Niewypłacalność dłużnika nie musi być całkowita. Wystarczy bowiem, gdy w następstwie czynności doszło do jej pogłębienia, rozumianego jako pomniejszenie substancji majątku, ograniczenie wypłacalności, dalsze odwleczenie i zmniejszenie szans na zaspokojenie wierzyciela. Niewypłacalność dłużnika jest powodowana każdym pomniejszeniem majątku także wtedy, gdy w chwili darowizny dłużnik był już niewypłacalny lub gdy stał się niewypłacalny wskutek jej dokonania.

Łukasz Bernatowicz radca prawny Kancelaria Prawna Bernatowicz, Komorniczak, Mazur Radcy Prawni & Doradcy Podatkowi

W następstwie wyroku zapadłego w procesie pauliańskim wierzyciel uzyskuje możliwość zaspokojenia się ze składników majątkowych osoby trzeciej, które wskutek zaskarżonej czynności wyszły z majątku dłużnika lub do niego nie weszły, z pierwszeństwem przed wszystkimi innymi wierzycielami osoby trzeciej. Oznacza to, że wierzyciel pauliański ma prawo zaspokoić się z przedmiotu nabytego przez osobę trzecią przed jej własnymi wierzycielami, którzy mogą zostać zabezpieczeni dopiero w dalszej kolejności, o ile pozostanie taka możliwość po zaspokojeniu wierzyciela pauliańskiego.

Ustawodawca ogranicza możliwość dochodzenia przez wierzyciela uznania czynności prawnej za dokonaną z jego pokrzywdzeniem za bezskuteczną, stosując pięcioletni termin przedawnienia. Początek pięcioletniego terminu wyznacza data dokonania czynności prawnej mającej na celu pokrzywdzenie wierzyciela, przy czym nie ma żadnego znaczenia, kiedy wierzyciel dowiedział się o jej dokonaniu.

Podsumowując, funkcją skargi pauliańskiej jest zabezpieczenie interesów wierzyciela w wypadku nielojalnego postępowania dłużnika, często realizowanego w porozumieniu z osobą trzecią i na jej korzyść. Wierzyciel może dochodzić roszczeń za pomocą skargi pauliańskiej, jeżeli łącznie spełni przesłanki wymienione w art. 527 § 1 k.c. -

Czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek niej dłużnik stał się niewypłacalny

—Łukasz Bernatowicz,

—Klaudia Szkodzińska, prawnik

Kancelaria Prawna Bernatowicz, Komorniczak, Mazur Radcy Prawni & Doradcy Podatkowi