Zatrudniani we władzach jakiegokolwiek podmiotu gospodarczego, a nawet zwykli pracownicy powinni być dobierani w sposób uważny i przemyślany. Pomaga to w osiąganiu lepszych wyników finansowych i umożliwia dalszy rozwoju firmy. Jest to także ważne ze względu na obowiązujące w polskich przepisach zasady ponoszenia odpowiedzialności karnej.
Zgodnie z nimi podmioty prowadzące działalność gospodarczą np. spółki prawa handlowego, mogą ponosić odpowiedzialność majątkową za przestępstwo popełnione przez osobę fizyczną, która działała w jego imieniu lub interesie - m.in. swojego pracownika, pełnomocnika, zarządcę, wspólnika czy członka zarządu. Odpowiedzialność taką przewiduje art. 52 kodeksu karnego.
Zgodnie z tym przepisem, każda osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej jest zobowiązana do zwrotu korzyści, jaką uzyskała w wyniku popełnienia przestępstwa przez osobę fizyczną.
Jakie przesłanki odpowiedzialności
Aby podmiot gospodarczy mógł zostać zobowiązany do zwrotu uzyskanej z działalności przestępczej korzyści, konieczne jest spełnienie kilku warunków. Podstawowym jest skazanie osoby fizycznej za przestępstwo, które przyniosło korzyść majątkową podmiotowi gospodarczemu. Jednocześnie nie jest konieczne, aby osoba fizyczna działała za wiedzą czy przyzwoleniem podmiotu gospodarczego.
Może on bowiem nie zdawać sobie sprawy, że np. prezes, zwykły pracownik, wspólnik, pełnomocnik czy zarządca popełnia przestępstwa, dzięki którym firma uzyskuje dodatkowe dochody.
Wystarczy jedynie wykazanie, że na skutek działalności osoby fizycznej, firma takie korzyści uzyskała oraz że osoba ta działała w imieniu lub interesie przedsiębiorstwa. Jeżeli takiego powiązania pomiędzy sprawcą a podmiotem gospodarczym nie będzie - nie można żądać zwrotu korzyści majątkowych uzyskanych z działalności przestępczej.
Osoba fizyczna, która popełniła przestępstwo, musi zostać za nie prawomocnie skazana. Oznacza to, że od wyroku nie może już przysługiwać żaden zwyczajny środek odwoławczy, jak np. apelacja. Prawomocnym skazaniem upoważniającym do zobowiązania podmiotu gospodarczego do zwrotu uzyskanych korzyści majątkowych nie jest jednak uniewinnienie, umorzenie postępowania czy warunkowe umorzenie postępowania.
Jakie uprawnienia
Podmiotowi gospodarczemu w postępowaniu karnym przysługuje prawo do:
- zaskarżania zarządzeń i postanowień prokuratora wydanych w postępowaniu przygotowawczym i naruszających jego prawa;
- złożenia zeznań lub odmowy składania zeznań w postępowaniu sądowym;
- ustanowienia pełnomocnika;
- bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli jego przedstawiciel nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim;
- zgłaszania wniosków dowodowych;
- zadawania pytań osobom przesłuchiwanym;
- przeglądania akt;
- zabrania ostatniego głosu, tuż przed naradą i wydaniem wyroku przez sąd;
- zaskarżenia wyroku.
Tylko na wniosek prokuratora
Orzeczenie zwrotu korzyści majątkowej od podmiotu gospodarczego, który ją uzyskał, jest możliwe jedynie na wniosek. Oznacza to, że sąd nie robi tego z własnej inicjatywy z urzędu. Wniosek może złożyć jedynie prokurator wraz z wniesieniem do sądu aktu oskarżenia. Nie jest on jednak częścią aktu oskarżenia, gdyż powinien stanowić odrębne pismo wraz z uzasadnieniem.
Wniosek powinien być złożony do sądu wraz z odpisem dla zainteresowanego podmiotu tak, aby mógł on się do niego ustosunkować.
W przypadku, gdy w danej sprawie oskarżycielem publicznym będzie inny podmiot niż prokurator, czyli np. policja czy skarbówka, to powinien on przedłożyć akta sprawy wraz z aktem oskarżenia prokuratorowi i wystąpić o sporządzenie przez prokuratora wniosku o zobowiązanie podmiotu gospodarczego do zwrotu uzyskanej korzyści majątkowej.
W każdym przypadku zwrot korzyści majątkowej może nastąpić jedynie na rzecz Skarbu Państwa. Nie jest zatem dopuszczalne orzeczenie na tej podstawie zwrotu korzyści na rzecz podmiotu prywatnego czy osoby fizycznej.
Sąd musi
Jeżeli w danej sprawie zajdą wszystkie wymagane przez art. 52 kodeksu karnego okoliczności – zostanie popełnione przestępstwo przynoszące podmiotowi gospodarczemu korzyść majątkową, sprawca zostanie za nie prawomocnie skazany, a prokurator złoży wniosek o zwrot korzyści na rzecz Skarbu Państwa, to sąd ma obowiązek orzeczenia obowiązku zwrotu korzyści majątkowej. Sąd nie ma możliwości odstąpienia od orzeczenia tego obowiązku.
W wyroku sąd może zobowiązać spółkę do zwrotu całej uzyskanej z przestępstwa korzyści majątkowej lub tylko jej części. W praktyce ta druga sytuacja ma wyjątkowy charakter i występuje wyłącznie wówczas, gdy trudne jest dokładne określenie wysokości korzyści, jaką spółka uzyskała. Sąd zawsze musi bowiem podać dokładną wartość korzyści, jaka powinna być zwrócona. Niedopuszczalne jest użycie w wyroku określenia, że np. podmiot gospodarczy musi zwrócić osiągniętą przez siebie korzyść w całości.
Kwota, którą musi zwrócić podmiot gospodarczy, nie może być wyższa od tej, jaka została wykazana w trakcie procesu. Jeżeli sąd ma przypuszczenie, że korzyść ta była wyższa, jednak nie jest w stanie podać jej dokładnej wartości, to może zasądzić zwrot jedynie takiej wartości, jaka ma swoje uzasadnienie w zgromadzonym materiale dowodowym. Ustalając wysokość uzyskanej korzyści majątkowej sąd powinien się kierować zasadą in dubio pro reo, czyli rozstrzygania wszelkich wątpliwości na korzyść podmiotu zobowiązanego do zwrotu korzyści.
Udział w postępowaniu
Podmiot zobowiązany do zwrotu uzyskanej z działalności przestępczej korzyści majątkowej nie jest stroną postępowania karnego. Pomimo tego może on uczestniczyć w toczącym się postępowaniu i w jego toku przysługują mu pewne prawa, które umożliwiają mu obronę i przedstawienie swojej argumentacji. Poza prawami na takim podmiocie gospodarczym ciążą także pewne obowiązki, do spełnienia których jest on zobowiązany.
Podmiot gospodarczy odpowiedzialny za zwrot korzyści majątkowej pojawia się w procesie karnym dopiero w momencie złożenia wniosku przez prokuratora o orzeczenie takiego zwrotu. Z uwagi na to, że wniosek taki składany jest dopiero wraz z aktem oskarżenia, to należy przyjąć, że podmiot taki nie występuje w postępowaniu przygotowawczym.
Organ prowadzący postępowanie przygotowawcze może jednak np. wezwać osobę wchodzącą w skład organu reprezentującego podmiot gospodarczy, a więc np. wspólnika spółki czy członka zarządu i przesłuchać go w charakterze świadka. Zeznań w imieniu spółki nie może jednak składać osoba, która występuje w charakterze podejrzanego czy oskarżonego w sprawie, w związku z którą ma być złożony wniosek o zwrot korzyści Skarbowi Państwa.
Jaka podstawa żądania zwrotu korzyści
Przesłanki dopuszczalności żądania od podmiotu gospodarczego zwrotu korzyści majątkowej uzyskanej z działalności przestępczej to:
- prawomocne skazanie sprawcy za przestępstwo przynoszące korzyść majątkową;
- uzyskanie przez podmiot gospodarczy korzyści z popełnionego przestępstwa;
- działanie sprawcy przestępstwa w imieniu lub w interesie podmiotu gospodarczego;
- obowiązek zwrotu korzyści majątkowej pochodzącej z przestępstwa Skarbowi Państwa.
Po wpłynięciu do sądu aktu oskarżenia oraz wniosku prokuratora o zobowiązanie podmiotu zbiorowego do zwrotu korzyści majątkowej prezes sądu zawiadamia go o terminie rozprawy. W toku procesu sądowego, jeszcze przed jego zakończeniem, podmiot zobowiązany do zwrotu korzyści majątkowej musi zostać przesłuchany w charakterze świadka. Jest to obowiązek sądu i jeżeli czynność ta nie zostanie przeprowadzona, to niedopuszczalne jest nałożenie obowiązku zwrotu korzyści majątkowej.
Jeśli jednak w toku postępowania sąd dojdzie do przekonania, że zachodzą okoliczności uzasadniające umorzenie postępowania lub warunkowe umorzenie postępowania, to nie ma obowiązku przeprowadzania takiego przesłuchiwania. W takich bowiem okolicznościach orzeczenie obowiązku zwrotu uzyskanych korzyści majątkowych i tak nie będzie dopuszczalne. Jeżeli podmiotem zobowiązanym do zwrotu korzyści majątkowej ma być osoba prawna, to sąd przesłuchuje osobę uprawnioną do działania w jej imieniu.
Osoba ta może odmówić złożenia zeznań. Nie ma ona bowiem obowiązku udowadniania swojej niewinności, a tym bardziej dostarczania dowodów na swoją winę, jeżeli uzna, że najlepszym sposobem obrony będzie odmowa składania zeznań, to ma do tego pełne prawo i sąd nie ma prawa zmuszania jej do zeznawania, np. poprzez nakładanie na nią kar porządkowych. W przypadku odmowy składania zeznań sąd nie ma prawa brać pod uwagę zeznań złożonych przez taką osobę wcześniej, np. w postępowaniu przygotowawczym. Nie mogą one bowiem stanowić dowodu ani być odtwarzane.
Z uwagi na to, że spółka lub inny podmiot gospodarczy, który ma być zobowiązany do zwrotu korzyści majątkowej uzyskanej na skutek przestępstwa, może uczestniczyć w toczącym się postępowaniu, to sąd powinien przesłuchać jej przedstawiciela w pierwszej kolejności, przed innymi świadkami. Podczas składania zeznań przez pozostałych świadków przedstawiciele spółki lub innego podmiotu gospodarczego mogą przysłuchiwać się tym zeznaniom i mogą zadawać pytania zeznającym osobom. Przed złożonymi przez siebie zeznaniami nie powinni oni zatem mieć możliwości zapoznania się ze wszystkimi dowodami.
W celu ochrony swoich praw i interesów podmiot gospodarczy zobowiązany do zwrotu korzyści majątkowej może także składać wnioski dowodowe. Przedstawiciel podmiotu zobowiązanego do zwrotu korzyści majątkowej może także przeglądać akta sprawy.
Po zamknięciu przewodu sądowego przedstawiciel spółki lub innego podmiotu gospodarczego zobowiązanego do zwrotu korzyści majątkowej ma prawo do zabrania głosu końcowego. Zabiera on głos przedostatni, tzn. tuż przed oskarżonym i jego obrońcą.
Środki odwoławcze
Jeżeli sąd wyda wyrok skazujący osobę fizyczną, której przestępstwo przyniosło korzyść majątkową spółce lub innemu podmiotowi gospodarczemu i zobowiąże ten podmiot do zwrotu tej korzyści Skarbowi Państwa, to ich przedstawiciele mają prawo do zaskarżenia takiego orzeczenia. W tym celu powinni złożyć apelację do sądu wyższego rzędu, za pośrednictwem sądu, który wydał wyrok. Termin na złożenie apelacji wynosi 14 dni od dnia doręczenia wyroku z uzasadnieniem.
W przypadku umorzenia postępowania lub uniewinnienia sprawcy przestępstwa przedstawiciel podmiotu gospodarczego nie ma prawa do złożenia apelacji. Nawet, jeżeli nie będzie się zgadzał z wyrokiem.
Arkadiusz Jaraszek asesor Prokuratury Rejonowej Warszawa Ochota
Komentuje Arkadiusz Jaraszek, asesor Prokuratury Rejonowej Warszawa Ochota
Przepisy umożliwiające zobowiązanie podmiotu gospodarczego do zwrotu korzyści majątkowej uzyskanej z przestępczej działalności osoby fizycznej działającej w jego imieniu lub na jego rzecz obowiązują dopiero od wejścia w życie obecnego kodeksu karnego z 6 czerwca 1997 r..
Wcześniej wszystkie sankcje karne stosowane były w procesie karnym jedynie wobec oskarżonego i to on, jako sprawca przestępstwa, zobowiązywany był do naprawienia wyrządzonej szkody, w tym do zwrotu uzyskanej w wyniku przestępczej działalności korzyści.
U podstaw wprowadzenia omawianego przepisu leżało przekonanie, że orzeczenie zwrotu korzyści majątkowej od sprawcy jest niejednokrotnie nieskuteczne. Natomiast zwrot korzyści przez podmiot gospodarczy – z reguły posiadający jakieś zasoby finansowe - na którego rzecz sprawca działał, stwarza szansę odzyskania korzyści majątkowej.
