Na tak postawione pytanie niestety nie można jednoznacznie odpowiedzieć. Orzecznictwo jest bowiem niejednolite.
Bez odpowiedzialności
Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 4 marca 2011 r. (I FSK 363/10)
zajął stanowisko korzystne dla członków zarządu. Uznał, że jeśli „skarżący został członkiem zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w trakcie toczącego się względem tej spółki postępowania układowego, niewątpliwie spełniona jest przesłanka egzoneracyjna określona w art. 116 § 1 pkt 1 lit. a in fine ordynacji podatkowej (op).
Bez znaczenia jest w związku z tym badanie, czy wniosek o ogłoszenie upadłości został złożony w terminie. Złożenie wniosku o wszczęcie postępowania układowego ma takie samo znaczenie w rozumieniu wyżej wskazanego przepisu, jak złożenie wniosku o wszczęcie postępowania upadłościowego. Nie ma również potrzeby badania tego, czy we właściwym terminie zgłoszono wniosek o wszczęcie układu. Zdarzenie to bowiem nastąpiło wcześniej przed objęciem przez skarżącego funkcji członka zarządu”.
Sprawa dotyczyła rozliczeń za 2001 r. i postępowania układowego uregulowanego w obowiązującym do 1 października 2003 r. rozporządzeniu prezydenta RP z 24 października 1934 r. – Prawo o postępowaniu układowym.
Podobne wnioski wynikają jednak także z dotyczącego aktualnie obowiązujących przepisów wyroku NSA z 15 marca 2011 r. (II FSK 1977/09). Zauważył on, że stosownie do art. 116 § 1 pkt 1 lit. b op członek zarządu może uwolnić się od tej odpowiedzialności, m.in. jeżeli wykaże, iż niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki lub niewszczęcie postępowania zapobiegającego ogłoszeniu upadłości spółki nastąpiło nie z jego winy.
Podatnik wskazywał organom podatkowym, że w momencie objęcia przez niego obowiązków członka zarządu spółki, spółka była niewypłacalna. Prowadzone było już postępowanie ze złożonego wcześniej wniosku o ogłoszenie upadłości. Na złożenie go „we właściwym czasie” podatnik nie mógł mieć wpływu.
W wyroku tym czytamy: „Przy niezakwestionowaniu tych twierdzeń i przyjęciu przez organy podatkowe, że są one zgodne z poczynionymi przez nie ustaleniami, trafne jest stanowisko sądu pierwszej instancji, że wskazany powyżej stan faktyczny sprawy wyłącza odpowiedzialność członka zarządu za zaległości spółki z o.o. z uwagi na brak jego winy w zakresie niezgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości, o czym stanowi art. 116 § 1 pkt 1 lit. b op.
Przepis art. 116 § 1 pkt 1 lit. a i b op należy rozumieć w ten sposób, że wyłącza od odpowiedzialności członka zarządu za zaległości podatkowe spółki z o.o., wykazanie przez niego, że we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie zapobiegające upadłości (postępowanie układowe), albo że niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewszczęcie postępowania układowego nastąpiło nie z jego winy.
Czy był wpływ
O winie członka zarządu w niezgłoszeniu wniosku w rozumieniu art. 116 § 1 pkt 1 lit. b op można mówić jedynie w przypadku, gdy członek zarządu miał wpływ na dokonanie we właściwym czasie zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości lub wszczęcie postępowania zapobiegającego upadłości (postępowania układowego), a w tym zgłoszenie wniosku nie nastąpiło. (…) członek zarządu nie może ponosić odpowiedzialności za okoliczności, na które nie miał wpływu”.
W podsumowaniu tego wyroku sąd wyjaśnił, że jeżeli w momencie, gdy członek zarządu spółki z o.o. rozpoczął pełnienie tej funkcji, prowadzone już było postępowanie z wniosku o ogłoszenie jej upadłości, to nie odpowiada on za zaległości spółki (nawet jeżeli wniosek ten okazał się spóźniony i w rezultacie oddalony na podstawie art. 13 ust. 1 prawa upadłościowego).
Nie zawsze można uniknąć
W takiej samej sprawie inny skład NSA dokonał zupełnie innej wykładni przepisów.
W wyroku z 19 kwietnia 2011 r. (I FSK 637/10)
czytamy, że „w każdym przypadku orzekania o odpowiedzialności członka zarządu organ podatkowy jest zobowiązany zbadać, czy i kiedy wystąpiły przesłanki do ogłoszenia upadłości. Stwierdzenie, że przesłanki takie wystąpiły przed zaprzestaniem pełnienia funkcji przez danego członka zarządu (jak w niniejszej sprawie), powoduje konieczność zbadania, czy został zgłoszony wniosek o ogłoszenie upadłości.
Tylko niezgłoszenie wniosku o upadłość we właściwym czasie czyni bowiem otwartą kwestię odpowiedzialności członka zarządu za zaległości podatkowe spółki (art. 116 § 1 pkt 1 lit. a op). W razie stwierdzenia, że nie została spełniona podstawa egzoneracyjna z art. 116 § 1 pkt 1 lit. a op, w następnej kolejności należy dokonać subsumcji ustalonego stanu faktycznego pod normę prawną z art. 116 § 1 pkt 1 lit. b op. Wykładnia językowa tego przepisu (...) wymaga zdaniem NSA rozróżnienia sytuacji, gdy wniosek o ogłoszenie upadłości (wszczęcie postępowania układowego) nie został zgłoszony w ogóle, od przypadku, gdy wniosek ten został zgłoszony, jednakże po terminie, o którym mowa w art. 116 § 1 pkt 1 lit. a op (a więc nie we „właściwym czasie”).
Pierwsza ze wskazanych okoliczności otwiera członkowi zarządu możliwość do wykazania, że niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości (niewszczęcie postępowania układowego) nastąpiło bez jego winy. Druga z opisanych sytuacji skutkuje w ocenie NSA uznaniem, że nie można wykazywać zaistnienia przesłanki ekskulpacyjnej z art. 116 § 1 pkt 1 lit. b op, gdyż przepis ten nie znajduje w takim przypadku zastosowania”.
W wyroku tym sąd zauważył, że nie jest możliwe wykazanie winy bądź jej braku w niezgłoszeniu wniosku o ogłoszenie upadłości, gdy wniosek ten został zgłoszony. Jeśli wniosek o ogłoszenie upadłości został zgłoszony jeszcze przed objęciem przez skarżącego funkcji członka zarządu, to art. 116 § 1 pkt 1 lit. b op nie znajduje zastosowania. Nie można zatem uznać, że wykazana została określona w tym przepisie przesłanka egzoneracyjna.
NSA powołał się także na wykładnię celowościową. Zauważył, że inna interpretacja przepisów powodowałaby, że nawet świadome działanie członka zarządu powołanego w skład tego organu po zgłoszeniu wniosku o ogłoszenie upadłości na niekorzyść Skarbu Państwa przez pomnażanie zaległości podatkowych nie mogłoby skutkować w żadnych okolicznościach obciążeniem go odpowiedzialnością z art. 116 op.