Członkowie organów spółek, przede wszystkim zarządów, ponoszą niejednokrotnie spore ryzyko podejmując określone decyzje. Za ewentualne szkody, które mogą powstać w związku z wykonywaniem obowiązków (działania i zaniechania), odpowiadają bowiem nie tylko wobec spółek, z którymi są związani poprzez sprawowanie funkcji.

Odpowiadają także za szkody, jakie mogą wyrządzić osobom trzecim w związku z pełnieniem funkcji w spółce. Rynkową odpowiedzią na to potencjalne ryzyko jest umowa ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej (OC) członków organów spółek. Umowa taka pełni ochronną rolę nie tylko dla osób odpowiedzialnych za decyzje, ale i pośrednio dla spółek, w których osoby te pełnią swoje funkcje.

Ubezpieczenie D&O (directors and officers) można w pewnym uproszczeniu określić jako ubezpieczenie OC osób pełniących funkcje zarządcze lub nadzorcze w spółkach (może dodatkowo dotyczyć prokurentów i innych osób, zajmujących kluczowe pozycje w spółkach).

Pojęcie szkody z kolei może obejmować wyłącznie skutki finansowe błędnych posunięć, ale także koszty procesów, odszkodowań i inne dodatkowe koszty związane z wystąpieniem negatywnych skutków finansowych, będące następstwem wyrządzenia szkody.

Zabezpieczenie źródła przychodów

To, że spółka zawarła umowę dotyczącą tego rodzaju ubezpieczenia, nie tylko zwiększa jej bezpieczeństwo finansowe, ale także jej wiarygodność w oczach osób trzecich >patrz ramka na str.5.

Nie można zatem na pewno twierdzić, że zawieranie takiej umowy nie jest przejawem racjonalnego działania spółki (którego koszty powinny stanowić koszty uzyskania przychodów).

Zgodnie z art. 15 ust. 1 ustawy o CIT, kosztami uzyskania przychodów są koszty poniesione w celu osiągnięcia przychodów lub zachowania albo zabezpieczenia ich źródła, z wyjątkiem wymienionych w art. 16 ust. 1 ustawy. Można powiedzieć, że koszty poniesione w celu zabezpieczenia źródła przychodów to koszty mające na celu ochronę źródła przychodów przed jego wygaśnięciem, ale także zmniejszeniem, np. przez zapobieżenie poniesieniu uszczerbku finansowego czy nadmiernych wydatków.

Zaś koszty poniesione w celu zachowania źródła przychodów są to koszty ponoszone w celu utrzymania tego źródła w niezmienionym (niepogorszonym) stanie. Kosztami uzyskania przychodów są więc wszelkie wydatki ponoszone na źródło przychodów jako całość (na spółkę prowadzącą działalność gospodarczą), choćby nie wiązały się z osiągnięciem konkretnego przychodu.

Bezpośredni interes

Opłacenie polisy dotyczącej organów spółki służy ochronie jej wizerunku i zabezpieczeniu jej bytu jako źródła przychodów, ponieważ można zakładać, że w większości przypadków, jeśli nie zawsze, roszczenia związane z działaniem organów spółki będą kierowane do niej samej. Spółka mogłaby więc ponosić wymierne straty finansowe, nie mogąc wyegzekwować straty od osób personalnie odpowiedzialnych za szkodę (a mogą to być wysokie roszczenia).

Dzięki polisie OC spółka zabezpiecza się także przed potencjalną utratą płynności finansowej na wypadek konieczności wypłacenia odszkodowań osobom trzecim lub na wypadek niemożności pokrycia własnej straty, za którą odpowiedzialne będą jej władze, bez względu na to, kto faktycznie wyrządził szkodę.

Zatem bezpośrednie i szybkie pokrywanie przez ubezpieczyciela roszczeń, za które odpowiadają członkowie organów spółki, nie będzie wymagało od niej angażowania własnych środków pieniężnych (do czasu wyłożenia środków przez członków organów lub uzyskania od nich odszkodowania).

Zatem spółka posiada bezpośredni interes majątkowy w zawarciu umowy ubezpieczenia, gdy będzie podmiotem uprawnionym do otrzymania odszkodowania (potencjalny przychód), a jednocześnie bezpośrednim lub pośrednim potencjalnym poszkodowanym działaniem lub zaniechaniem jednej z osób pełniących funkcje w jej władzach (niewątpliwie kwoty odszkodowań znacznie przewyższałyby wartość zapłaconych składek).

Ponadto, posiadanie polisy OC uwiarygodnia spółkę w oczach inwestorów i kontrahentów jako solidnego partnera handlowego, co wpływa pośrednio i bezpośrednio na jej przychody.

Kogo obejmie ochrona i na jakich zasadach

Celem ubezpieczenia jest w praktyce ochrona osobistych majątków osób kluczowych dla spółek, przed roszczeniami o odszkodowanie za szkody zaistniałe w związku ze sprawowaniem przez nich funkcji w spółce i wykonywaniem powierzonych przez spółkę obowiązków. Jednak ochrona obejmuje także często interesy spółek.

Jeżeli bowiem szkoda zostanie wyrządzona spółce, to może ona liczyć na jej pokrycie przez ubezpieczyciela, co jest nie tylko szybsze, ale i łatwiejsze oraz pewniejsze, niż dochodzenie naprawienia szkody bezpośrednio od sprawcy. Umowa ubezpieczenia zapewnia także ochronę interesów osób trzecich, jak chociażby wspólników i kontrahentów, którzy mogą zostać pokrzywdzeni poprzez działanie określonej osoby, wchodzącej w skład organu spółki.

Standardem jest obejmowanie ubezpieczeniami nie tylko odpowiedzialności cywilnej kluczowych osób w spółce wobec niej samej, ale także wobec osób trzecich. Najczęściej to same spółki podejmują decyzje, że ze swoich środków sfinansują takie polisy, zabezpieczając w ten sposób także własne interesy.

Typowa zatem konstrukcja ubezpieczenia D&O występująca w praktyce polega na tym, że ubezpieczającym jest spółka, a ubezpieczonymi – osoby pełniące w niej kluczowe funkcje. Do zapłaty składki zobowiązana jest zatem spółka, ale ochroną objęte są inne podmioty (jest to ubezpieczenie na cudzy rachunek). W praktyce występują najczęściej dwa warianty tego ubezpieczenia:

• imienny

• bezimienny.

W pierwszym z nich wskazuje się z imienia i nazwiska osoby ubezpieczone, w drugim ubezpieczonymi są wszystkie osoby pełniące każdorazowo funkcje w organach spółki lub będące na określonych stanowiskach w spółce (ubezpieczenie obejmuje organ spółki jako taki). W tym drugim przypadku, zmiany osobowe, jakie zachodzą w organie spółki, nie powodują wygaśnięcia polisy czy też konieczności dokonywania w niej zmian.

Polisa taka dotyczy przy tym tak sytuacji obecnej, jak i przyszłej. Tym samym, co ma istotne znaczenie także dla konsekwencji podatkowych, umowa nie jest zawierana w interesie (na rzecz) określonych osób fizycznych pełniących akurat funkcje wskazane w umowie ubezpieczenia.

Ma to również swoje uzasadnienie ekonomiczne – wysokość skalkulowanej składki oraz zakres udzielonej ochrony jest niezależny od zmian w organach, co pozwala na zoptymalizowanie wysokości ponoszonych kosztów. Uzasadniając zawieranie umowy ubezpieczenia przez spółki,

nie sposób pominąć, że zabezpiecza ona również ich interesy. Poza tym, spółka na pewno szybciej i łatwiej niż osoba fizyczna zawrze umowę ubezpieczenia, mając silniejszą pozycję negocjacyjną wobec ubezpieczyciela. Na dodatek, korzystniejsze warunki oferowane spółce mogą wiązać się z tym, że ubezpieczenie OC organów może być zawierane przy okazji innych umów ubezpieczenia, np. majątku spółki.