Jedną z podstawowych funkcji prawa upadłościowego jest ochrona wierzycieli. Niejednokrotnie są oni zagrożeni, gdyż dłużnik przed wszczęciem postępowania upadłościowego stara się wyzbyć części majątku, w przyszłości masy upadłości, z której to zaspokajani będą wierzyciele.

Dlatego też w prawie upadłościowym jest wiele instytucji, których celem jest zapobieżenie tym negatywnym działaniom dłużnika – przyszłego upadłego – poprzez uznanie czynności prawnych dłużnika podjętych przed ogłoszeniem upadłości za bezskuteczne w stosunku do masy upadłości.

Oznacza to, że czynność prawna, której dokonał dłużnik, pozostaje co do zasady ważna i wywołuje skutki prawne pomiędzy jej stronami, ale jest (lub będzie, jeśli za taką zostanie uznana) bezskuteczna w stosunku do masy upadłości (a więc pośrednio do wierzycieli upadłego).

Składnik majątkowy, który był przedmiotem danej czynności (np. nieruchomość sprzedana za 10 proc. swojej wartości), będzie wchodził w skład masy upadłości i służył zaspokojeniu wierzycieli. Przedstawione poniżej instytucje odnoszą się do obu form postępowania upadłościowego (upadłość likwidacyjna oraz układowa).

Bez sensu gospodarczego

Zdarzają się przypadki, że dłużnik dokonuje z osobami trzecimi nieodpłatnych czynności prawnych (darowizna lub użyczenie) bądź też czynności nominalnie odpłatnych, ale tak skrajnie niekorzystnych dla dłużnika, że ich dokonanie pozbawione jest sensu gospodarczego.

Służy jedynie wyzbyciu się majątku. Próbą zaradzenia temu niebezpieczeństwu było ustanowienie normy art. 127 pkt 1 ustawy z 28 lutego 2003 Prawo upadłościowe i naprawcze.

Zgodnie z nią czynności prawne dokonane przez upadłego w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości są bezskuteczne w stosunku do masy upadłości, jeżeli dokonane zostały nieodpłatnie albo odpłatnie, ale wartość świadczenia upadłego przewyższa w rażącym stopniu wartość świadczenia otrzymanego przez upadłego lub zastrzeżonego dla upadłego lub dla osoby trzeciej.

Pojęcie „przewyższa w rażącym stopniu” nie zostało zdefiniowane przez doktrynę, dlatego należy je interpretować, odnosząc się do okoliczności w konkretnym przypadku. Jest to bezskuteczność z mocy samego prawa, bez potrzeby wytaczania jakiegokolwiek powództwa bądź skargi.

Bezskuteczność z mocy prawa czynności upadłego rodzi po stronie syndyka (nadzorcy sądowego, zarządcy) roszczenie o wydanie masie upadłości w naturze przedmiotów majątkowych, które ubyły z majątku upadłego albo do niego nie weszły. W ramach takiego postępowania sądowego wykazywane będą przesłanki bezskuteczności danej czynności prawnej.

Zasady te dotyczą również takich czynności dłużnika, jak ugoda sądowa, uznanie powództwa oraz zrzeczenie się roszczenia, a więc czynności dokonywane w związku z procesem. Czynności te będą bezskuteczne w stosunku do masy upadłości, co oczywiście nie oznacza, że nie będą miały skuteczności procesowej.

Bezskuteczność zabezpieczenia

Bezskuteczne będzie również zabezpieczenie i zapłata przez upadłego długu niewymagalnego, dokonane w terminie dwóch miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Chodzi o taki przypadek, w którym doszło do ustanowienia późniejszego zabezpieczenia dla umocnienia wcześniej istniejącego już (i niewymagalnego) długu upadłego.

Co powiedzieli Sąd Najwyższy i ustawodawca

Jak podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z 9 października 2009, IV CSK 169/09, bezskuteczność nie dotyczy długów powstających równocześnie z zabezpieczeniem, co podyktowane jest zarówno ścisłą wykładnią przepisu, jak i względami celowościowymi (umożliwienie istnienia w obrocie instytucji tzw. kredytów ratunkowych, które udzielane są po to, aby zapobiec upadłości).

W przypadku zabezpieczenia o zachowaniu dwumiesięcznego terminu przesądza moment złożenia przez dłużnika oświadczenia woli o ustanowieniu zabezpieczenia, a nie moment jego powstania (wpis do rejestru czy hipoteki).

Bezskuteczność zabezpieczenia uniemożliwia wierzycielowi powoływanie się w toku postępowania na prawa płynące z zabezpieczenia (np. żądanie wyłączenia rzeczy przewłaszczonej). Ustawodawca mając na względzie także ochronę interesów tych, którzy otrzymali zapłatę lub zabezpieczenie, nie wiedząc o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości w czasie dokonania tej czynności, umożliwił im żądanie uznania tych czynności za skuteczne w drodze powództwa lub zarzutu.

Pojęcie wymagalności długu powinno być rozumiane tak jak w przepisach kodeksu cywilnego, tzn. zapłata długu niewymagalnego ma miejsce przed upływem terminu płatności wynikającego z umowy lub ustawy. Według przeważających głosów doktryny przedmiotowa regulacja dotyczy wyłącznie zabezpieczeń rzeczowych (hipoteka, zastaw, przewłaszczenie na zabezpieczenie), a nie osobistych (np. poręczenie, weksel in blanco).

Wyjątkiem od powyższych zasad uznania czynności za bezskuteczną są zabezpieczenia ustanowione przed dniem ogłoszenia upadłości w związku z terminowymi operacjami finansowymi, pożyczkami instrumentów finansowych lub sprzedażą instrumentów finansowych z zobowiązaniem do ich odkupu.

Nie można także uznać za bezskuteczne zabezpieczenie na majątku osób trzecich, nawet jeśli była to czynność odpłatna.

Czynności prawne odpłatne

Kolejnym rodzajem czynności upadłego, które mogą skutkować pokrzywdzeniem wierzycieli, są odpłatne czynności prawne, dokonywane z podmiotami będącymi w związkach (rodzinnych, kapitałowych, organizacyjnych) z upadłym, bez względu na korzystną lub niekorzystną dla upadłego treść czynności prawnej.

Chodzi o te szczególne stosunki, które uzasadniają podejrzenie, że celem danej czynności może być wyzbycie się majątku przez upadłego, a w rezultacie pokrzywdzenie wierzycieli. Przeważnie rzecz dotyczy powszechnych w obrocie czynności, jak sprzedaż, najem, ustanowienie użytkowania.

Bezskuteczne w stosunku do masy upadłości są czynności prawne odpłatne dokonane przez upadłego w terminie sześciu miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości z małżonkiem, krewnym lub powinowatym w linii prostej, krewnym lub powinowatym w linii bocznej do drugiego stopnia włącznie albo z przysposobionym lub przysposabiającym. To wyliczenie osób bliskich ma charakter wyczerpujący.

W przypadku gdy upadły jest spółką lub osobą prawną, bezskuteczne są czynności zarówno z jej wspólnikami, ich reprezentantami lub ich małżonkami, jak również ze spółkami powiązanymi, ich wspólnikami, reprezentantami lub małżonkami tych osób. I w tym wypadku mamy do czynienia z bezskutecznością z mocy prawa i to nawet gdyby świadczenie drugiej strony było ekwiwalentne.

Bezskuteczne są również czynności upadłego będącego spółką dokonywane z inną spółką, jeżeli którakolwiek z nich jest dominująca. Pojęcia takie jak podmiot powiązany czy spółka dominująca należy rozumieć zgodnie z ich definicjami zawartymi w kodeksie spółek handlowych oraz posiłkowo w ustawie o rachunkowości.

Wynagrodzenie za pracę

Praktyką, która może stanowić pokrzywdzenie wierzycieli w postępowaniu upadłościowym, jest również ustalanie rażąco wygórowanych wynagrodzeń za pracę bądź usługi polegające na wykonywaniu zarządu (reprezentacji) upadłego.

Po ogłoszeniu upadłości zaspokajanie tych wynagrodzeń uszczuplałoby w znacznym stopniu masę upadłości, a wierzytelności z tytułu wynagrodzeń przypadające za czas przed ogłoszeniem upadłości znalazłyby się w drugiej, uprzywilejowanej kategorii wierzytelności.

Tak więc w przypadku gdy wynagrodzenie za pracę reprezentanta upadłego, określone w umowie o pracę lub umowie o świadczenie usług zawartej przed ogłoszeniem upadłości, jest rażąco wyższe od przeciętnego wynagrodzenia za tego rodzaju pracę lub usługi i nie jest uzasadnione nakładem pracy, sędzia komisarz z urzędu albo na wniosek syndyka, nadzorcy sądowego lub zarządcy uzna, że określona część wynagrodzenia, przypadająca za okres przed ogłoszeniem upadłości, nie dłuższy jednak niż sześć miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, jest bezskuteczna w stosunku do masy upadłości.

Zasada ta stosowana jest nawet w przypadkach, gdy wynagrodzenie zostało już wypłacone. Generalnie chodzi o umowy o pracę lub świadczenie usług zawarte z reprezentantem upadłego (np. członkiem zarządu) oraz umowy o pracę lub świadczenie usług, których przedmiotem jest zarząd przedsiębiorstwem.

Co więcej istnieje możliwość zakwestionowania wynagrodzenia reprezentanta upadłego nawet po ogłoszeniu upadłości, bo sędzia komisarz może uznać za bezskuteczne w całości lub części w stosunku do masy upadłości wynagrodzenie reprezentanta upadłego, przypadające za czas po ogłoszeniu upadłości, jeżeli ze względu na objęcie zarządu przez syndyka lub zarządcę nie jest ono uzasadnione nakładem pracy. W tym wypadku jednak nie mamy do czynienia z bezskutecznością z mocy samego prawa.

Inne świadczenia

Na powyższych zasadach mogą być również uznane za bezskuteczne świadczenia przysługujące w związku z rozwiązaniem stosunku pracy albo umowy o usługi związane z zarządem przedsiębiorstwem (np. odszkodowania bądź odprawy za rozwiązanie umowy o pracę), z tym że ograniczenie wysokości tych świadczeń następuje do wysokości określonych według zasad powszechnie obowiązujących.

Dług osoby trzeciej

Ustawodawca uznał także, że pewne przypadki zabezpieczenia przez upadłego długu osoby trzeciej mogą skutkować pokrzywdzeniem wierzycieli upadłościowych.

W związku z tym sędzia komisarz na wniosek syndyka, nadzorcy sądowego alb zarządcy uznaje za bezskuteczne w stosunku do masy upadłości obciążenie majątku upadłego hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym lub hipoteką morską, jeżeli upadły nie był dłużnikiem osobistym zabezpieczonego wierzyciela, a obciążenie to zostało ustanowione w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości i w związku z jego ustanowieniem upadły nie otrzymał żadnego świadczenia bądź obciążanie rzeczowe ustanowione zostało w zamian za świadczenie, które jest niewspółmiernie niskie do wartości udzielanego zabezpieczenia.

Również i w tym wypadku pojęcie „niewspółmierne niskie świadczenie” ma charakter oceny, a sędzia komisarz powinien przed wydaniem odpowiedniego postanowienia wysłuchać syndyka lub zarządcę upadłego oraz osobę, na rzecz której ustanowiono zabezpieczenie.

Należy również wskazać, że czynność ustanowienia zabezpieczenia na rzecz długu osoby trzeciej, gdy jest nią krewny, powinowaty, wspólnik, reprezentant, ich małżonkowie, spółka powiązana, dominująca i zdominowana, zostanie uznana za bezskuteczną niezależnie od wysokości świadczenia otrzymanego przez upadłego.

Komentuje:

Piotr Sadownik, adwokat i partner odpowiedzialny za departament rozwiązywania sporów sądowych i arbitrażu w kancelarii Gide Loyrette Nouel

W każdym przypadku sędzia komisarz dokonując oceny danego stosunku prawnego co do istnienia przesłanek „rażącego wynagrodzenia” oraz „uzasadnionego nakładu pracy”, będzie musiał wziąć pod uwagę rodzaj i rozmiar prowadzonej działalności przez upadłego i porównać wynagrodzenie danej osoby z wynagrodzeniami osób na analogicznych stanowiskach w tych samych branżach i w przedsiębiorstwach o podobnym potencjale.

W doktrynie zwraca się również uwagę na konieczność uprzedniego wysłuchania syndyka bądź zarządcy, upadłego oraz osoby pobierającej wynagrodzenie, które może zostać uznane za bezskuteczne. Możliwe jest również przeprowadzenie innych dowodów.

W postanowieniu sędzia komisarz powinien wskazać (de facto ustalić) wynagrodzenie reprezentanta upadłego, które będzie podlegało zaspokojeniu z masy upadłości.

Trzeba też pamiętać, że postanowienie sędziego komisarza o uznaniu określonej części wynagrodzenia za bezskuteczną ma charakter konstytutywny. Na postanowienie to przysługuje zażalenie.

Zobacz serwis:

Postępowanie w sądzie » Postępowanie cywilne » Skarga pauliańska