Jedną z określonych w art. 58 kodeksu spółek handlowych przyczyn rozwiązania spółki jawnej jest śmierć wspólnika. Możliwa jest jednak kontynuacja bytu prawnego, pomimo zaistnienia wskazanej okoliczności, gdy taką ewentualność przewiduje umowa spółki albo pozostali jej uczestnicy tak postanowią. Uzgodnienie w tym zakresie powinno nastąpić niezwłocznie.

W przeciwnym razie spadkobierca zmarłego wspólnika może domagać się przeprowadzenia likwidacji spółki. Ogół praw zmarłego wspólnika przysługuje wszystkim jego spadkobiercom wspólnie (stają się oni w istocie „łącznym wspólnikiem”).

Gdyby jednak w umowie spółki znalazł się zapis dopuszczający podział tych praw pomiędzy poszczególnych następców prawnych zmarłego, wówczas, zgodnie z art. 65 kodeksu spółek handlowych, mieliby oni roszczenie o zwrot wartości wniesionego przez niego wkładu.

Natomiast gdy przyjęto w kontrakcie spółki, że wszyscy spadkobiercy zmarłego nabędą jego prawa, umowa powinna regulować zasady ich wykonywania przez następców prawnych.

Jeżeli jednak nie zawiera ona odmiennych postanowień w tym zakresie, to obowiązuje ogólna reguła wskazania jednej osoby do wykonywania ogółu praw zmarłego. Przedstawiciel działa wtedy dla siebie i pozostałych spadkobierców. Dopiero od chwili jego wytypowania następcy prawni uzyskują wpływ na sprawy spółki.

Czynności podjęte bowiem przez pozostałych wspólników przed takim wskazaniem zawsze wiążą spadkobierców osoby zmarłej. Nie jest możliwe, żeby umowa inaczej regulowała tę kwestię. W interesie następców prawnych leży zatem jak najszybsze określenie przedstawiciela, aby uchronić się przed ewentualnymi niekorzystnymi skutkami działalności reszty uczestników spółki.

Rozliczenie finansowe

Udział kapitałowy spadkobiercy zmarłego wspólnika oblicza się na podstawie osobnego bilansu uwzględniającego wartość zbywczą majątku spółki. Bilans ten należy sporządzić na dzień śmierci.

Udział kapitałowy powinien uwzględniać wkłady rzeczywiście wniesione przez zmarłego do spółki oraz ewentualnie nadwyżkę ponad wniesione wkłady. Taką nadwyżkę rozdziela się stosownie do postanowień umowy, a jeżeli takich nie ma, w równym stosunku.

Udział powinien być wypłacony niezwłocznie po sporządzeniu bilansu. W przeciwnym razie mogą być naliczone odsetki. Co do zasady wypłata udziału następuje w pieniądzu >patrz przykład 1, jednak kontrakt spółki może przewidywać inny sposób jego rozliczenia (np. w naturze).

W sytuacji, w której wkład wspólnika polegał na oddaniu rzeczy do używania, należy je zwrócić w naturze >patrz przykład 2. Rozliczeniu wyłącznie pieniężnemu podlegają rzeczy wniesione przez zmarłego wspólnika na  własność spółki >patrz przykład 3.

Przykład 1

Pani Elwira była wspólnikiem spółki X Kowalska sp.j.

Zmarła 1 lipca 2011. Sporządzono bilans, który na dzień jej zgonu wykazywał wartość dodatnią.

Na podstawie tego bilansu określono wartość jej udziału kapitałowego na kwotę 10 tys. zł. Wypłata tej sumy spadkobiercy nastąpiła w dniu sporządzenia bilansu.

Przykład 2

Pani Patrycja, wspólnik Y Nowak sp.j., wniosła tytułem wkładu do używania przez spółkę samochód marki Citroen Berlingo rok produkcji 2008, rr rej. WP 0000.

Jeżeli pani Patrycja umrze, wówczas to auto – a nie jego wartość – zostanie zwrócone jej następcom prawnym.

Przykład 3

Pani Melania tytułem wkładu przeniosła na ABC Wiśniewski sp.j. własność lokalu położonego w Płocku przy ul. Kolorowej 300. W razie śmierci pani Melanii spadkobiercom zostanie zwrócony jej udział kapitałowy w pieniądzu. Musi on uwzględniać wartość tej nieruchomości.

Bilans ujemny

Może być również tak, że bilans wykaże ujemną wartość. Wtedy spadkobiercom nie wypłaca się udziału zmarłego wspólnika. Są oni wówczas zobowiązani do wyrównania spółce przypadającego na osobę zmarłą niedoboru poprzez dopłatę albo dostarczenie składników majątku w brakującej wartości.

Przykład 4

Pani Ludmiła, wspólnik DEF Zetowska sp.j., zginęła w wypadku samochodowym 15 lipca 2011. Bilans sporządzony na dzień śmierci wykazał wartość ujemną jej udziału kapitałowego.

Pozostali wspólnicy nie wypłacili więc jej spadkobiercy wartości tego udziału. Zażądali także od niego wyrównania brakującej wartości udziału przez dopłatę 3 tys. zł.

Zobowiązania tego nie ma, gdy wspólnik został wyłączony przez umowę od udziału w stratach.

Zachowanie wspólników wobec następcy prawnego pani Ludmiły było prawidłowe.

Przykład 5

Pani Julita na mocy umowy spółki G Iksińska sp.j. została wyłączona od udziału w stratach. 31 lipca 2011 zmarła.

Mimo że bilans wykazał wartość ujemną, to pozostali wspólnicy nie mogą żądać od spadkobierców pani Julity wyrównania brakującej wartości przypadającego na nią udziału, a następcom prawnym nie zostanie wypłacony jej udział.

Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 5 marca 2009, III CSK 290/08, „nawet, jeżeli wartość zbywcza majątku spółki jest dodatnia, udział kapitałowy ustępującego wspólnika może mieć wartość ujemną, w rozumieniu art. 65 § 4 k.s.h., gdy wspólnik, za zgodą wszystkich wspólników, pobrał z kasy spółki zaliczki na poczet przyszłego udziału w zyskach, których wartość kwotowa przewyższa sumę, jaka powinna mu zostać wypłacona w związku z jego wystąpieniem ze spółki.

Wówczas jego udział kapitałowy ma wartość ujemną, a wyrównanie brakującej wartości musi polegać na wpłaceniu do kasy spółki odpowiedniej sumy pieniężnej stanowiącej różnicę między sumą pobranych przez niego zaliczek na poczet zysku a kwotą, która ma mu przypaść na podstawie art. 65 § 3 w zw. z § 1 k.s.h.

Dotyczy to jedynie sytuacji, gdy wspólnik pobierał z kasy spółki, za zgodą wszystkich wspólników, zaliczki na poczet zysku, a nie jakiekolwiek inne kwoty z innych tytułów. Kwoty pobierane przez wspólnika z innych tytułów są bowiem jego długiem wobec spółki i podlegają rozliczeniu na ogólnych zasadach”.

Niezakończone sprawy

Udział w zyskach i stratach trwa do momentu wypłaty spadkobiercom zmarłego wspólnika jego udziału.

Przykład 6

Pani Kamila, wspólnik H Igrekowska sp.j., zmarła 8 lipca 2011.

Na konto spółki 9 lipca wpłynęła od jej kontrahenta kwota 50 tys. zł. 10 lipca natomiast został wypłacony następcom prawnym pani Kamili przypadający na nią udział kapitałowy. Nie uwzględniał on jednak ww. sumy.

Spadkobiercom pani Kamili będzie zatem przysługiwało roszczenie o wypłatę odpowiedniej części zysku z kwoty 50 tys. zł.

Jeżeli jednak sprawy spółki nie zostały zakończone do chwili wypłaty tego udziału, uczestnictwo w zyskach i stratach, odnoszące się do tych niezakończonych spraw, jest kontynuowane.

Przykład 7

Zgon pani Justyny nastąpił 4 lipca 2011, a 5 lipca uprawomocnił się wyrok zasądzający od M sp. z o.o. na rzecz Nowak sp.j., której zmarła była wspólnikiem, kwotę 80 tys. zł.

Po nadaniu klauzuli wykonalności temu orzeczeniu Nowak sp.j. wystąpiła z wnioskiem o wszczęcie egzekucji ww. sumy i w tym samym dniu wypłacono spadkobiercom pani Justyny jej udział kapitałowy.

31 grudnia 2011 następcy prawni pani Justyny będą mogli żądać podziału odpowiedniej części zysku z wyegzekwowanej przez komornika kwoty, bo w chwili wypłaty udziału egzekucja nie została jeszcze zakończona.

Przy czym następcy prawni nie mają wpływu na ich prowadzenie. Mogą jednak żądać wyjaśnień i rachunków oraz podziału zysku i straty z końcem każdego roku obrotowego, pod  warunkiem że żądanie to odnosi się tylko do spraw jeszcze niezakończonych.

Nie jest możliwe domaganie się podziału zysku czy straty w roku obrotowym, gdy sprawy już zostały zamknięte.  Tak też stwierdził Sąd Apelacyjny w  Gdańsku w wyroku z 26 października 2007 (I Aca 386/07, POSAG 2008 nr 1, s. 50).

Przykład 8

Pani Paulina, wspólnik spółki P Renata Widelec sp.j., zmarła 10 lipca 2011. Dwa dni później wypłacono spadkobiercom wartość jej udziału kapitałowego. 22 lipca 2011spółka P Renata Widelec sp.j. sprzedała nieruchomość.

Następcy prawni pani Pauliny nie mogą jednak domagać się już wypłaty odpowiedniej części zysku z tytułu tej transakcji, ponieważ została ona zrealizowana po wypłacie udziału kapitałowego.

Z ORZECZNICTWA SĄDÓW

- „Jako wadliwy należy ocenić pogląd, że śmierć wspólnika w spółce jawnej jest równoznaczna z ustaniem bytu prawnego tej spółki i skutkuje wygaśnięciem z mocy prawa decyzji o nadaniu jej NIP. Dwuosobowa spółka jawna nie ulega rozwiązaniu z powodu śmierci wspólnika, jeżeli w umowie spółki została zamieszczona regulacja o dalszym istnieniu spółki ze spadkobiercami zmarłego wspólnika. W takim przypadku liczba wspólników nie ulega zmianie, gdyż w miejsce zmarłego wchodzą jego spadkobiercy.

Ponieważ spółka trwa, nie zachodzi przesłanka do usunięcia z obrotu prawnego decyzji o nadaniu jej NIP” – wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z 26 października 2007, I SA/Po 593/07.

- „1. Wstąpienie do spółki jawnej jednego ze spadkobierców w miejsce zmarłego wspólnika pozostaje bez wpływu na prawa spadkowe innych spadkobierców, a w szczególności na określenie przedmiotów majątkowych wchodzących w skład masy spadkowej.

Mówiąc inaczej, wstąpienie do spółki jawnej przez jednego ze spadkobierców nie oznacza, że jest on wyłącznym spadkobiercą prawa majątkowego, jakim był udział zmarłego w tejże spółce.

2. W odniesieniu do małżonki zmarłego wspólnika, która po śmierci swego małżonka stała się, zgodnie z umową spółki, wspólnikiem prowadzącej przedsiębiorstwo spółki jawnej, nie zachodzą warunki do zastosowania zwolnienia podatkowego, o którym stanowi art. 4 ust. 1 pkt 10 ustawy z 28 lipca 1983 o podatku od spadków i darowizn (DzU z 2004 r. nr 142, poz. 1514 z późn. zm.), skoro nie nabyła ona w drodze spadku zakładu (przedsiębiorstwa), o jakim w przepisie tym mowa.

Sama okoliczność wstąpienia do spółki jawnej w miejsce zmarłego wspólnika, stanowiąca sukcesję wynikającą z umownego stosunku spółki jawnej, nie jest okolicznością przesądzającą o możliwości zastosowania takiego zwolnienia podatkowego (...)” – wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Szczecinie z 25 października 2007, I SA/Sz 59/07.

Podstawa prawna: art. 51 § 1, art. 58 pkt 4, art. 60 i 64 – 65 ustawy z 15 września 2000 Kodeks spółek handlowych (DzU z 2000 r. nr 94, poz. 1037 ze zm.)

Autorka jest adwokatem, prowadzi własną kancelarię w Płocku

Czytaj również:

Śmierć wspólnika to nie zawsze koniec firmy

Zobacz serwisy:

Firma » Spółki » Spółka jawna

PIT i CIT » Spółki » Rozliczenia podatkowe wspólników » Spółka jawna