Pracę zmianową można łączyć z każdym przyjętym w zakładzie pracy systemem czasu pracy. Stanowi ona bowiem jedynie element rozkładu czasu pracy, a nie jego osobny system.

Wyjaśnijmy to jednak dokładniej. Praca na zmiany oznacza wykonywanie zadań według ustalonego rozkładu czasu pracy, który przewiduje zmianę pory świadczenia pracy przez poszczególne osoby po upływie określonej liczby godzin, dni lub tygodni. Oznacza to, że konkretny pracownik w ustalonym przez pracodawcę cyklu zmienia pory, w jakich świadczy pracę.

[b]Praca zmianowa zakłada zatem wykonywanie jej na danym stanowisku przez więcej niż jednego pracownika.[/b] Warto przy tym wiedzieć, że stanowisko pracy jest obsadzane przez co najmniej dwóch pracowników wykonujących zadania jeden po drugim. Oznacza to zatem, że obowiązki są wykonywane przez pracowników na dwie lub trzy zmiany. W związku z tym to samo stanowisko jest kolejno obsługiwane przez poszczególnych pracowników.

[srodtytul]Elastycznie według potrzeb[/srodtytul]

W pracy dwuzmianowej organizacja pracy wygląda tak, że gdy pracownik na pierwszej zmianie kończy swoją dniówkę, pracownik z drugiej zmiany w tej samej chwili rozpoczyna swój dzień pracy. Przyjęcie systemu pracy trzyzmianowej oznacza natomiast najczęściej, że koniec dnia pracy pracownika na drugiej zmianie będzie początkiem dnia pracy dla pracownika na trzeciej zmianie, a koniec jego dnia pracy stanowić będzie początek dnia pracy pracownika z pierwszej zmiany.

Pracodawca, stosując pracę zmianową, może dostosować jej organizację, liczbę zmian oraz czas ich trwania do indywidualnych potrzeb firmy. Przepisy prawa pracy dają mu w tym zakresie pełną swobodę. Przypomnijmy, że w klasycznym układzie zmiany ustalane są w taki sposób, że pracownicy zastępują się przy jednym stanowisku pracy. A zatem pierwsza zmiana oznacza pracę od 6 do 14. Druga zaś to wykonywanie przez zatrudnionych zadań od 14 do 22. Natomiast zmiana trzecia to praca od 22 do 6.

Można jednak zaplanować zmiany również tak, aby się zazębiały. A więc pracownik, który jest zatrudniony na pierwszej zmianie, może wykonywać swoje zadania od 9 do 17. Pracujący na drugiej zmianie zacznie swój dzień pracy o 14, a skończy o 22. Jest to szczególnie przydatne w tych zakładach, w których w pewnych porach dnia występuje spiętrzenie prac wymagające liczniejszej obsady pracowników.

[srodtytul]Nie dla każdego[/srodtytul]

Nie wszyscy pracownicy mogą być zatrudnieni w zmianowym systemie pracy. Wprawdzie przepisy kodeksu pracy nie wprowadzają specjalnych wyłączeń w zakresie tego, kto może świadczyć taką pracę, należy jednak odwołać się do innych zakazów, a w szczególności tych dotyczących pracy w nocy.

Zgodnie z definicją zawartą w kodeksie pracy w art. 151[sup]7[/sup] § 2 osobą pracującą w nocy jest ten, kto w danym okresie rozliczeniowym (np. miesięcznym) co najmniej 1/4 pracy wykonuje w porze nocnej (obejmuje ona osiem godzin między 21 a 7 rano). Jeżeli zatem, zgodnie ze zmianowym systemem pracy, część tej pracy jest wykonywana w nocy, to zgodnie z art. 178 k.p. nie może jej wykonywać kobieta w ciąży. Dotyczy to także pracownicy, która opiekuje się dzieckiem w wieku do czterech lat, a która nie wyraziła zgody na pracę w nocy.

Zakaz zatrudniania na trzeciej zmianie (a więc w nocy) dotyczy również pracowników młodocianych. Wskazuje na to art. 203 k.p. W przypadku tych zatrudnionych zasadą jest, że pora nocna przypada między 22 a 6.

[srodtytul]Przestrzegaj doby[/srodtytul]

Stosując pracę zmianową, trzeba pamiętać o obowiązku przestrzegania doby pracowniczej oraz o konieczności zapewnienia pracownikom odpowiedniego okresu odpoczynku dobowego. Jeśli pracodawca chce, aby podwładny np. przyszedł do pracy na wcześniejszą niż zazwyczaj porę, musi zaplanować mu odpowiedni czas odpoczynku. Warto więc pamiętać o podstawowej w tym przypadku zasadzie, że pracownik może rozpocząć pracę w kolejnym dniu jedynie na tej samej lub późniejszej zmianie w stosunku do dnia poprzedniego. Przyjście do pracy pracownika w kolejnym dniu na zmianę wcześniejszą niż w dniu poprzednim spowoduje naruszenie doby pracowniczej, a co za tym idzie – powstanie godzin nadliczbowych. Jeśli szef chce, aby pracownik przyszedł do pracy na wcześniejszą godzinę, musi zaplanować minimum jeden dzień wolny od pracy pomiędzy pracą na późniejszej i wcześniejszej zmianie.

Natomiast [b]w przypadku zmiany pory wykonywania pracy w związku z przejściem pracownika na inną zmianę, tygodniowy nieprzerwany odpoczynek może zostać skrócony z 35 do minimum 24 godzin. Nie trzeba tym zrównoważyć takiego odpoczynku.[/b]

Praca zmianowa polega na wykonywaniu pracy według ustalonego rozkładu czasu pracy przewidującego zmianę pory wykonywania pracy przez poszczególnych pracowników po upływie określonej liczby godzin, dni lub tygodni.

[srodtytul]Jak złagodzić skutki pracy zmianowej[/srodtytul]

Nie jest niczym nowym twierdzenie, że praca na zmiany zakłóca życie rodzinne. Jest ona też przyczyną nieustannego zmęczenia pracowników, pozbawia ich właściwego snu, a w rezultacie może prowadzić do problemów zdrowotnych. To opinia nie tylko pracowników, ale również naukowców. Badania wskazują bowiem, że rotacyjna praca zmianowa zmusza organizm do funkcjonowania w nienaturalnym cyklu. Właściwie ma same minusy dla podwładnych i najlepiej byłoby z niej zrezygnować. Jednak często pracodawca, u którego w firmie funkcjonuje taki system czasu pracy, nie może tego zrobić. Może jednak łagodzić skutki takiej pracy.

[srodtytul]Etap 1. Zaplanuj okres rotacyjny[/srodtytul]

Najważniejsze znaczenie dla łagodzenia skutków pracy zmianowej i bezpieczeństwa pracowników ma harmonogram pracy. Sporządzając go, należy szczegółowo przeanalizować długość okresu rotacyjnego (liczba dni każdej zmiany przed przejściem do następnej).

Najczęściej stosowany jest okres trwający jeden tydzień z pięcioma (do siedmiu) zmianami nocnymi. Zdaniem części ekspertów na wyregulowanie rytmu dobowego potrzeba siedmiu dni. Są także opinie, że w celu umożliwienia pracownikom dostosowania do rytmu dobowego praca na tej samej zmianie powinna trwać od dwóch tygodni do miesiąca. Jednak problemem może być powrót do normalnego rozkładu dzień/noc w dniach wolnych od pracy. Mogą się również pojawić dłuższe okresy społecznej izolacji. Kolejne rozwiązanie to szybka rotacja co dwa – trzy dni, która może zredukować zakłócenia rytmów dobowych organizmu. Ponadto w każdym tygodniu pracownik ma czas na udział w życiu społecznym.

Nie określono więc najlepszej długości okresu rotacyjnego. Dlatego też wybierając wariant optymalny dla firmy, warto najpierw przećwiczyć kilka innych na próbę.

[srodtytul]Etap 2. Ustal czas rozpoczynania zmian roboczych[/srodtytul]

Zaleca się, aby zmiany postępowały od dnia do popołudnia i nocy, ponieważ rytm dobowy przystosowuje się lepiej przy ruchu do przodu. Ponadto wczesne zmiany ranne są związane z krótszym snem i większym zmęczeniem, co powoduje spadek wydajności, czego pracownik nie jest zresztą świadom, doświadczanej normalnie w pewnych okresach dnia. Dlatego naukowcy odradzają rozpoczynanie zmiany już o godzinie 5 czy 6. Ponadto sugerują, aby ustalając termin rozpoczęcia zmian, uwzględnić zwyczaje społeczne, życzenia pracowników, dostępność publicznego transportu, a także bezpieczeństwo na ulicach.

[srodtytul]Etap 3. Zagwarantuj wolne[/srodtytul]

Okres odpoczynku powinien trwać co najmniej 24 godziny po każdej serii zmian nocnych. Im więcej kolejnych nocy pracownik przepracował, tym dłuższy powinien być odpoczynek przed następną rotacją.

Warto też różnicować harmonogram tak, aby w niektóre dni praca trwała od 10 do 12 godzin, co zmniejsza liczbę kolejnych zmian nocnych i wydłuża bloki czasu wolnego. Należy jednak pamiętać o dodatkowym zmęczeniu spowodowanym większą liczbą godzin pracy. [b]Określając więc długość zmiany roboczej, najpierw należy ocenić fizyczne i umysłowe obciążenie związane z daną pracą oraz narażenie na działanie czynników uciążliwych czy szkodliwych, np. środków chemicznych.[/b]

Konieczne jest również zapewnienie pracownikowi czasu wolnego (w miarę możliwości) w dniach powszechnego wypoczynku, np. w weekendy.

Ponadto osoby pracujące w systemie zmianowym powinny znać swoje harmonogramy z odpowiednim wyprzedzeniem, ponieważ ma to niebagatelne znaczenie dla ich planów osobistych i rodzinnych.

[srodtytul]Etap 4. Zapewnij odpowiednie warunki pracy[/srodtytul]

Właściwie zorganizowane stanowisko pracy to kolejny czynnik łagodzący skutki pracy zmianowej. Podstawowe znaczenie ma dobre oświetlenie i wentylacja. Jednak na komfort pracy (a w konsekwencji na wydajność pracownika) wpływ mają również inne czynniki. Podwładnego nie można np. izolować od innych zatrudnionych. Stanowiska robocze, na których pracownicy wykonują pracę w nocy, powinny być tak usytuowane, aby osoby pracujące w firmie mogły utrzymywać kontakt.

Ponadto gdy jest to możliwe, należy tworzyć odpowiednie warunki do odpoczynku. Może być to potrzebne, np. gdy po zmianie nocnej pracownik będzie musiał pozostać w pracy, aby wziąć udział w ważnym spotkaniu czy szkoleniu.

Przy pracy zmianowej istotne znaczenie ma również odpowiednie zaspokajanie potrzeb żywieniowych, które na poszczególnych zmianach różnią się z uwagi na rytm dobowy. Jeżeli w zakładzie pracy nie działa zakładowy bufet, warto przynajmniej poinformować pracowników o właściwym sposobie odżywiania, np. że pory posiłków należy utrzymywać, nawet gdy stale zmienia się czas pracy. Pracujący więc na zmianie popołudniowej powinni spożywać główny posiłek w środku dnia, a nie w środku zmiany roboczej. Ponadto pracujący na zmianie nocnej powinni jadać lekkie posiłki w ciągu całej zmiany oraz umiarkowane śniadanie, zminimalizuje to dolegliwości trawienne. Należy również pić dużo wody, jeść większe ilości jarzyn, owoców, chudego mięsa, drobiu, ryb, produktów mlecznych, ziaren i chleba. Ważne jest też ograniczenie spożycia soli, kofeiny i unikanie tłustego jedzenia, szczególnie nocą. Tych wskazówek nie powinno się lekceważyć. Na problemy żołądkowo-jelitowe czy brak apetytu częściej narzekają pracownicy zatrudnieni w systemie zmian rotacyjnych i w nocy niż ci pracujący w ciągu dnia.

[srodtytul]Etap 5. Zagwarantuj pomoc w rozwiązywaniu problemów[/srodtytul]

Pomoc taka powinna przede wszystkim polegać na udzielaniu wskazówek, jak radzić sobie z zakłóconym rytmem życia, jak rozpoznać stres z tym związany i go zwalczać, a więc jak uniknąć stosowania środków uspokajających i pigułek nasennych. Istnieją bowiem określone techniki relaksacyjne wpływające korzystnie na sen, które pracownicy rotacyjni powinni stosować.

[ramka][b]GPP uwaga [/b]

Jeżeli w danej firmie ma być wprowadzony system pracy zmianowej, to informacja o tym powinna się znaleźć się w regulaminie pracy. Pracodawca może określić w nim, że na konkretnych stanowiskach pracy stosowany jest podstawowy system czasu pracy, a więc praca w wymiarze ośmiu godzin na dobę. Może przy tym ustalić, że rozkład czasu pracy zakładać będzie wykonywanie pracy na tym stanowisku na dwóch zmianach, np. w godzinach 5 – 13 i 13 – 21. [/ramka]

[ramka][b]GPP zapamiętaj [/b]

Stosując pracę zmianową, trzeba pamiętać o obowiązku przestrzegania doby pracowniczej oraz o konieczności zapewnienia pracownikom odpowiedniego okresu odpoczynku dobowego.[/ramka]

[ramka][b]Po zmianie czas na odpoczynek[/b]

[b][i]Odpowiada Danuta Rutkowska, rzecznik Głównego Inspektoratu Pracy:[/i][/b]

[b]Czy pracownikowi zatrudnionemu na zmiany należy rekompensować pracę w niedziele lub święta?[/b]

[b]Danuta Rutkowska:[/b] Pracownicy świadczący pracę w zmianowej organizacji czasu pracy zatrudnieni są w podstawowym systemie czasu pracy, a co za tym idzie, nie mogą pracować więcej niż osiem godzin na dobę oraz przeciętnie 40 godzin w pięciodniowym tygodniu pracy w okresie rozliczeniowym. Ten nie może przekraczać czterech miesięcy. Pracownik, który jest zatrudniony w tym systemie, w każdym okresie rozliczeniowym powinien mieć taką liczbę dni wolnych od pracy, jaka wynika ze zsumowania liczby niedziel i świąt (przypadających w innych dniach niż niedziela) oraz dni wolnych od pracy wynikających z zasady przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy, których w okresie rozliczeniowym jest tyle, ile pełnych tygodni pracy w tym okresie. Pracownik zatrudniony w podstawowym systemie czasu pracy powinien mieć, co do zasady, niedziele i święta wolne od pracy. Jednak w przypadku organizacji pracy zmianowej, która zakłada pracę na trzy zmiany, praca w niedziele i święta jest dozwolona. W zamian za nią pracodawca musi udzielić pracownikowi dnia wolnego od pracy w terminie sześciu dni poprzedzających lub następujących po pracującej niedzieli. Jeśli nie jest to możliwe – do końca okresu rozliczeniowego. Podobnie za pracę w święto. Jeśli udzielenie dnia wolnego we wskazanych wyżej terminach nie będzie możliwe, pracodawca powinien wypłacić pracownikom 100-procentowy dodatek do wynagrodzenia z tytułu pracy w tym dniu.

[b]A w jaki sposób udzielać podwładnym urlopu?[/b]

Urlopu wypoczynkowego udziela się w przeliczeniu na godziny, przy czym jeden dzień urlopu odpowiada ośmiu godzinom pracy. Pracownik zatem, który ma prawo do 20 dni w roku kalendarzowym, ma w rzeczywistości prawo do 160 godzin urlopu, a pracownik, który ma prawo do 26 dni urlopu wypoczynkowego, ma w rzeczywistości prawo do 208 godzin takiego urlopu. Urlopu wypoczynkowego udziela się bowiem w dni, które są dla pracownika, zgodnie z obowiązującym go harmonogramem czasu pracy, dniami pracy, w wymiarze godzinowym odpowiadającym liczbie zaplanowanej na te dni pracy.[/ramka]