Społeczna inspekcja pracy to służba społeczna pełniona przez pracowników. Ma zapewnić w zakładzie bezpieczne i higieniczne warunki pracy oraz chronić uprawnienia pracownicze określone w przepisach. Tak definiuje ją art. 1 [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr?id=71947]ustawy z 24 czerwca 1983 r. o społecznej inspekcji pracy (DzU nr 35, poz. 163 ze zm.[/link], dalej ustawa).

W odróżnieniu od Państwowej Inspekcji Pracy wyposażonej w wiele tzw. twardych instrumentów realizowania uprawnień, polegających np. na możliwości wymierzania mandatów czy wydawania wiążących pracodawcę nakazów zapłaty, społeczna inspekcja ma słabszą pozycję kontrolną i wnioskodawczą. Stąd bywa nazywana „miękką inspekcją”.

[srodtytul]Decydują związki[/srodtytul]

O jej strukturze w firmie decydują suwerennie zakładowe organizacje związkowe. One rozstrzygają, czy oprócz zakładowego społecznego inspektora pracy (dla całej firmy) będą jeszcze inspektorzy niższych szczebli, np. oddziałowi (wydziałowi) – właściwi dla poszczególnych wydziałów, oraz tzw. grupowi – dla poszczególnych komórek organizacyjnych (art. 3 ustawy).

[srodtytul]Etat zapewniony...[/srodtytul]

Związki mają dużą swobodę przy zorganizowaniu społecznej inspekcji pracy u pracodawcy, dostosowując ją do „potrzeb wynikających ze struktury zakładu”. W efekcie to związki przesądzają o liczbie takich inspektorów w firmie. Może to mieć duże znaczenie dla pracodawcy, bo z pełnieniem przez pracownika takiej funkcji (zakładowego, oddziałowego lub wydziałowego czy grupowego społecznego inspektora) wiąże się szczególna ochrona trwałości stosunku pracy i jego warunków.

Zgodnie z art. 13 ust. 1 ustawy szef nie może wypowiedzieć ani rozwiązać angażu z pełniącym funkcję społecznego inspektora pracy w czasie trwania mandatu i przez rok po jego wygaśnięciu. Natomiast rozwiązanie w tym okresie umowy w trybie dyscyplinarnym (art. 52 k.p.) wymaga zgody statutowo właściwego organu zakładowej organizacji związkowej.

Najczęściej tym organem będzie zarząd takiego związku. Jest to zatem dalej idąca ochrona niż przewidziana dla działaczy związkowych w art. 32 ust.1 [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=76DDBFECCDB23692111EDA956CC8873F?id=162202]ustawy z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (DzU z 2001 r. nr 79, poz. 854 ze zm.)[/link]. Wobec nich zgoda zarządu związku może otworzyć pracodawcy drogę do zgodnego z prawem wypowiedzenia.

[srodtytul]...płaca również[/srodtytul]

Silna ochrona pełniących funkcje społecznych inspektorów rozciąga się też na warunki pracy i płacy. Poza przypadkami z art. 43 [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=B5E347C50E4D2860978BAD3D891C7A48?n=1&id=76037&wid=337521]kodeksu pracy[/link] szefowi nie wolno ich wypowiedzieć zmieniająco. Zgodnie z tym przepisem wypowiedzenie zmieniające jest możliwe w dwóch wypadkach:

- gdy pracodawca wprowadza nowe zasady wynagradzania dotyczące ogółu zatrudnionych u pracodawcy lub tej ich grupy, do której chroniony pracownik należy, albo

- pracownik utracił stwierdzoną orzeczeniem lekarskim zdolność do wykonywania dotychczasowej pracy lub w sposób niezawiniony utracił uprawnienia konieczne do jej wykonywania.

[srodtytul]Ochrona podczas redukcji masowych[/srodtytul]

Nawet przy zwolnieniach grupowych społeczni inspektorzy są bezpieczni. Art. 5 ust. 5 pkt 5 [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=433ADBF723411542091726BD15F2C5E2?id=169524]ustawy z 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (DzU nr 90, poz. 844 ze zm.)[/link] pozwala wobec nich zastosować jedynie wypowiedzenie zmieniające. Podobnie jest przy redukcjach indywidualnych z przyczyn niedotyczących pracownika (art. 10 ust. 1 tej ustawy).

Tak silna ochrona trwałości stosunku pracy społecznych inspektorów wręcz zachęca do tworzenia tej instytucji. Przekonuje się o tym wielu pracodawców, u których grożą zwolnienia z firmy lub którzy zapowiedzieli już takie redukcje.

[srodtytul]Liberalne orzecznictwo[/srodtytul]

Do korzystania z takiej ochrony zachęca też orzecznictwo – liberalne dla społecznych inspektorów pracy. Nie wiąże ono m.in. korzystania ze szczególnej ochrony z legalnością (zgodnością z prawem) wyboru czy pełnienia tej funkcji.

[b]Przykładem mogą być rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego z:[/b]

- [b]3 sierpnia 2006 r. (II PK 339/05)[/b]; zgodnie z tym wyrokiem kontrola zgodności z prawem wyboru społecznego inspektora pracy nie należy do kompetencji sądu pracy. Rzeczywiste pełnienie przez pracownika funkcji zakładowego inspektora pracy, niekwestionowane przez związki zawodowe i pracodawcę, powoduje, że korzysta on ze szczególnej ochrony prawnej przed wypowiedzeniem i rozwiązaniem stosunku pracy;

[b]- z 18 grudnia 2001 r. (I PKN 755/00)[/b]; pracownik, który przez wiele lat faktycznie pełnił funkcję zakładowego społecznego inspektora pracy za dorozumianą i niewątpliwą wolą załogi, choć nie dokonano formalnego wyboru po upływie wcześniejszej kadencji, korzysta ze szczególnej ochrony przed wypowiedzeniem i rozwiązaniem angażu w granicach określonych w art. 13 ust. 1 ustawy.

[i]Autor jest radcą prawnym w spółce z o.o. Orłowski, Patulski, Walczak[/i]