1 stycznia 2017 r. zaczęła obowiązywać ustawa z 16 grudnia 2016 r. o zmianie niektórych ustaw w celu poprawy otoczenia prawnego przedsiębiorców (dalej: ustawa nowelizująca). Uzasadniając wprowadzenie objętych nią przepisów, projektodawca wyjaśnił, że „Celem projektowanej ustawy jest poprawa warunków prawnych wykonywania działalności gospodarczej w Polsce". Zmiany nią wprowadzone obejmują osiemnaście aktów prawnych, jednak rozważania w artykule będą się koncentrowały na zagadnieniach dotyczących prokury. Ustawodawca zamieścił je w kodeksie spółek handlowych (dalej: k.s.h.) oraz kodeksie cywilnym (dalej: k.c.). I tak, od początku 2017 r. firmy mogą ustanawiać prokurę łączną niewłaściwą. Ma to być instrument pomocny w szczególności spółkom akcyjnym z sektora finansowego i przedsiębiorcom posiadającym oddziały.

Odmiana pełnomocnictwa

Definicję prokury zawiera art. 109

1

k.c., na podstawie którego prokura jest pełnomocnictwem udzielonym przez przedsiębiorcę, podlegającego wpisowi do rejestru przedsiębiorców, które obejmuje umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych, związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Prokura stanowi więc odmianę pełnomocnictwa i inaczej bywa określana jako przedstawicielstwo handlowe udzielane przez przedsiębiorcę. Pełnomocnictwo to nie może zostać ograniczone wobec osób trzecich.

Z kolei czynności prawne, do których niezbędne jest pełnomocnictwo szczególne, określa art. 109

3

k.c. w zw.  z  art. 109

1

k.c. Przepis wymienia następujące czynności:

- zbycie przedsiębiorstwa,

- dokonanie czynności prawnej, na podstawie której następuje oddanie przedsiębiorstwa do czasowego korzystania,

- zbywanie i obciążanie nieruchomości.

Co nowego

Ustawą nowelizującą dodano do art. 109

4

k.c. nowy § 11:

„Prokura może obejmować umocowanie także albo wyłącznie do dokonywania czynności wspólnie z członkiem organu zarządzającego lub wspólnikiem uprawnionym do reprezentowania handlowej spółki osobowej".

Zmieniono również jego § 2, nadając mu treść:

„Kierowane do przedsiębiorcy oświadczenia lub doręczenia pism mogą być dokonywane wobec jednej z osób, którym udzielono prokury."

Jednocześnie znowelizowano art. 109

8

§ 2 k.c. przez nadanie mu następującego brzmienia:

„Zgłoszenie o udzieleniu prokury powinno określać jej rodzaj, a w przypadku prokury łącznej oraz prokury, o której mowa w art. 109

4

§ 11, także sposób jej wykonywania".

Przedstawione zmiany korespondują z wprowadzonymi w art. 205 k.s.h. a polegającymi na nadaniu nowej treści jego § 3: „Przepisy § 1 i § 2 nie wyłączają ustanowienia prokury i nie ograniczają praw prokurentów wynikających z przepisów o prokurze".

Wspólnie z członkiem zarządu

Nowelizacja k.c., a wraz z nim k.s.h., przesądziła o dopuszczalności ustanawiania przez przedsiębiorców wpisanych do rejestru tzw. prokury łącznej niewłaściwej. Ten rodzaj prokury polega na zezwoleniu prokurentowi do reprezentowania przedsiębiorcy wyłącznie z inną osobą również uprawnioną do reprezentacji przedsiębiorcy. Tą drugą osobą, poza samym prokurentem, może być członek zarządu spółki kapitałowej, jak też wspólnik uprawniony do samodzielnej reprezentacji w spółce osobowej.

Pod pojęciem „członek organów zarządzających" rozumieć należy w szczególności członka zarządu: spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki akcyjnej, spółdzielni, stowarzyszenia, fundacji, jak również spółki partnerskiej, jeżeli ustanowiony został w niej zarząd. Z kolei „wspólnicy uprawnieni do reprezentowania handlowej spółki osobowej" to uprawnieni do reprezentacji wspólnicy spółki jawnej, partnerzy spółki partnerskiej, jeżeli nie ustanowiono zarządu, a także komplementariusze w spółce komandytowej i komandytowo-akcyjnej.

Zwrot po uchwale Sądu Najwyższego

Praktyka ustanawiania prokury łącznej niewłaściwej, do momentu wydania przez Sąd Najwyższy uchwały siedmiu sędziów z 30 stycznia 2015 r. (III CZP 34/14), była co do zasady utrwalona, chociaż głosy kwestionujące dopuszczalność jej ustanawiania były obecne w orzecznictwie i doktrynie. W przywołanej uchwale Sąd Najwyższy wskazał, że „(...) niedopuszczalny jest wpis do rejestru przedsiębiorców w Krajowym Rejestrze Sądowym jednego prokurenta z zastrzeżeniem, że może on działać tylko łącznie z członkiem zarządu". Skutkiem podjętej uchwały miało być wykreślanie przez sądy rejestrowe dotychczas wpisanych prokur niewłaściwych w trybie art. 12 ust. 3 ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym.

Uzasadniając podjęte rozstrzygnięcie, Sąd Najwyższy wskazał, że w różnych okręgach sądowych zapadają odmienne orzeczenia sądów rejestrowych, dotyczące dopuszczalności wpisu prokury udzielonej jednej osobie z zastrzeżeniem, iż może ona działać tylko łącznie z członkiem zarządu ewentualnie ze wspólnikiem uprawnionym do samodzielnej reprezentacji. Część sądów taką prokurę wpisywała do rejestru, inne zaś odmawiały takiego wpisu.

Wcześniej Sąd Najwyższy w uchwale z 27 kwietnia 2001 r. (III CZP 6/01) zaaprobował istnienie prokury łącznej niewłaściwej na tle art. 62 kodeksu handlowego, którego odpowiednikiem jest art. 109

4

§ 1 k.c.

Chodzi o sposób reprezentacji

Instytucja prokury to nie tylko specjalne pełnomocnictwo, ale przede wszystkim sposób reprezentacji podmiotu przez osoby zarządzające przedsiębiorstwem. Z tego względu, analiza dopuszczalności prokury mieszanej, czyli takiej, w której oświadczenie woli wiążące spółkę składa prokurent i członek zarządu, powinna uwzględniać nie tylko przepisy o prokurze, ale i przepisy regulujące reprezentację spółki przez jej organy, a przede wszystkim przez zarząd. Rozważania dotyczące członka zarządu odnoszą się także do wspólnika handlowej spółki osobowej uprawnionego do reprezentacji. Do oceny sytuacji takiego wspólnika, w związku z art. 331 k.c., należy bowiem odpowiednio stosować przepisy o osobach prawnych, w tym o działaniu tych osób przez ich organy (art. 38 k.c.).

Były trzy rodzaje

W obowiązującym w dniu podjęcia uchwały (III CZP 34/14) stanie prawnym, ustawodawca przewidywał trzy rodzaje prokury.

1. Pierwsza z nich miała charakter singularny i udzielana była innej osobie lub osobom. Po jej udzieleniu każda z tych osób była uprawniona do wykonywania jednoosobowo czynności sądowych i pozasądowych związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa z wyjątkiem określonych w art. 109

3

k.c.

2. Innym rodzajem prokury była prokura łączna, wymagająca dla skutecznego złożenia oświadczeń woli za przedsiębiorcę złożenia oświadczenia woli przez wszystkie osoby, którym udzielono prokury łącznej.

3. Kolejną odmianą prokury była prokura oddziałowa ograniczona zakresem tylko do spraw wpisanych do rejestru oddziału przedsiębiorstwa. Mogła ona przybrać charaktery prokury singularnej lub łącznej.

Poza wymienionymi rodzajami prokury istnienie innych nie wynikało z przepisów prawa. Sąd Najwyższy wyjaśnił, że gdyby wolą ustawodawcy było, aby drugą osobą w prokurze łącznej mogła być osoba, która nie jest prokurentem, to wymagałoby to wyraźnego postanowienia ustawy. Przykładami takiej reprezentacji mieszanej są art. 205 k.s.h. dotyczący spółki z o.o. i art. 373 k.s.h. dotyczący spółki akcyjnej. Regulacje te wyraźnie przewidują, że w zarządzie wieloosobowym do skutecznego złożenia oświadczenia woli za spółkę, jeżeli umowa nie stanowi inaczej, wystarczające będzie złożenie oświadczenia woli przez członka zarządu i prokurenta. Z kolei w uchwale z 27 kwietnia 2001 r.(III CZP 6/01) Sąd Najwyższy dopuścił ustanawianie prokury łącznej niewłaściwej. Podstawą prawną jej ustanawiania były przepisy o prokurze stosowane w drodze analogii.

Ustawa, umowa lub statut

Różne sposoby reprezentacji spółki muszą mieć podstawę w ustawie, umowie spółki lub statucie. Dzieje się tak ze względu na treść art. 38 k.c., zgodnie z którym spółka będąca osobą prawną działa przez swoje organy w sposób określony w ustawie lub opartym na niej statucie (umowie spółki). Sytuacje opisane w art. 205 k.s.h. i 373 k.s.h., w ocenie Sądu Najwyższego, powinny być traktowane jako wyjątki od zasady, że oświadczenia woli za spółkę składają członkowie zarządu lub osoby przez nich umocowane do reprezentowania spółki, tj. pełnomocnicy zwykli lub prokurenci. W konsekwencji, tylko umocowanie zawarte wprost w ustawie upoważnia do działania w sposób tam określony, zaś ustanawianie prokury łącznej niewłaściwej nie znajduje podstaw prawnych.

Należy jednak podkreślić, że Sąd Najwyższy w cytowanej uchwale (III CZP 34/14) nie przyjął, iż ustanawianie tego rodzaju pełnomocnictw handlowych w ogóle nie było dopuszczalne. Warunkiem ustanowienia takiej prokury było umieszczenie stosownych zapisów w umowie spółki lub statucie. Podstawą prawną do działania dla zarządu w ten sposób miał być art. 38 k.c. Jedynie taka prokura łączna mieszana, w ocenie Sądu Najwyższego, była dopuszczalna w świetle przepisów kodeksu cywilnego i kodeksu spółek handlowych, a potrzeby obrotu gospodarczego nie przemawiały za dopuszczalnością ustanawiania tego rodzaju prokury na podstawie ustawy.

Pomimo poczynionych zastrzeżeń, oraz kierując się bezpieczeństwem obrotu, Sąd Najwyższy wyjaśnił, że „Przyjęta wykładnia przepisów o prokurze i reprezentacji spółki kapitałowej nie ma zastosowania do oceny skutków czynności prawnych dokonanych przez ustanowionych niezgodnie z nią prokurentów. Biorąc pod uwagę, że istniała długoletnia, tolerowana przez wiele sądów rejestrowych praktyka uznawania tzw. prokur łącznych niewłaściwych, przyjęta wykładnia przepisów o prokurze nie powinna prowadzić do podważenia bezpieczeństwa obrotu i możliwości pozbawiania skuteczności wielkiej liczby czynności prawnych, dokonanych przez prokurentów ustanowionych w ten sposób". Uzasadnienie to pokazuje, że dostrzeżono niebezpieczeństwo takiej wykładni i z tego względu miała ona mieć zastosowanie jedynie na przyszłość, tj. do czynności wykonywanych od 30 stycznia 2015 r.

Zdecydowały potrzeby obrotu

Kierując się wskazaniami zawartymi w cytowanej uchwale SN i chcąc przywrócić przedsiębiorcom możliwość ustanawiania prokury łącznej niewłaściwej, ustawodawca nadał nowe brzmienie art. 109

4

k.c. W uzasadnieniu nowelizacji wskazano, że właśnie potrzeby obrotu gospodarczego wymagają wprowadzenia do ustawy tego rodzaju prokury, jako instrumentu pomocnego w szczególności spółkom akcyjnym z sektora finansowego czy przedsiębiorcom posiadającym oddziały swoich firm. Ustanowienie takiej prokury zachowuje zasadę reprezentacji łącznej i jest realizowane również przez osoby, które nie wchodzą w skład organu zarządzającego lub będące wspólnikami spółki osobowej. Jednocześnie zachowana zostaje kontrola wewnętrzna nad ich działaniami przez upoważnienie do działania wyłącznie z osobą wchodzącą w skład organu zarządzającego lub wspólnikiem reprezentującym handlową spółkę osobową. W takim przypadku reprezentacja z innym prokurentem jest wyłączona.

Podkreślenia wymaga, że niemożność ustanawiania prokury łącznej niewłaściwej mogłaby prowadzić do powoływania w skład zarządów osób pozbawionych prawa do samodzielnej reprezentacji. W takich sytuacjach organ zarządzający, ze względu na nadmierną liczbę osób wchodzących w jego skład, stawałby się nieefektywny.

Zdaniem autora

Przedsiębiorcy dostali nowe narzędzie do działania - Marcin Świerżewski, radca prawny

Omówiona w artykule nowelizacja umożliwia przedsiębiorcom dokonanie wyboru odnośnie do rodzaju prokury, formułując wprost czwarty jej rodzaj, czyli prokurę mieszaną. Po nowelizacji prokura, która upoważnia również do działania z osobą wchodzącą w skład zarządu lub wspólnikiem uprawnionym do samodzielnej reprezentacji odnosi się do osób, którym udzielona została prokura łączna.

Z kolei prokura upoważniająca wyłącznie do działania z osobą wchodzącą w skład zarządu lub wspólnikiem uprawnionym do reprezentowania handlowej spółki osobowej, w szczególności spółki jawnej, pozwala ustanowić w taki sposób jednego lub więcej prokurentów. W ostatnim przypadku każdy z nich będzie mógł reprezentować przedsiębiorcę tylko współdziałając z członkiem zarządu lub wspólnikiem spółki osobowej. Adresatami oświadczeń woli kierowanych do spółki będą mogli być zarówno członkowie zarządu, jak i wspólnicy spółek uprawnieni do samodzielnej reprezentacji w spółkach osobowych oraz każdy z prokurentów, niezależnie od rodzaju udzielonej prokury.

Biura rachunkowe spotykają się w swojej działalności z wieloma umowami zawieranymi przez ich klientów. Umowy te wywierają skutki w sferze prawa cywilnego, ale również podatkowego. Nie zawsze umowę podpisują osoby wchodzące w skład zarządu lub będące wspólnikami. Ich miejsce często zajmują prokurenci, również gdy określony podmiot zawiera umowę o obsługę księgową, w której określone są prawa i obowiązki stron. Konieczne jest, by umowa taka była ważna, co można sprawdzić ustalając zakres umocowania takiej osoby. Konsekwencją obowiązywania nowych regulacji będzie przyjęcie, że rodzaj udzielonej prokury pozostawiony zostanie w gestii przedsiębiorcy, oczywiście w granicach określonych przez ustawodawcę.

CV

Marcin Świerżewski: radca prawny, wykładowca prawa gospodarczego w Stowarzyszeniu Księgowych w Polsce, wspólnik w Martyna i Świerżewski Kancelaria Prawna spółka cywilna w Warszawie.