Kodeks pracy przewiduje dwie formy zatrudniania osób, które ukończyły 16 lat. Pierwsza ma na celu przygotowanie zawodowe i jest obwarowana licznymi przepisami. Druga to umowa o pracę przy wykonywaniu lekkich prac (art. 2001 k.p.). Ten rodzaj kontraktu może stanowić podstawę wakacyjnego dorabiania. Jednocześnie dopuszczalne jest powierzanie prac sezonowych na podstawie kodeksu cywilnego.
Ustala szef z lekarzem
Młodzież w wieku co najmniej 16 lat może zawierać umowy o pracę przy wykonywaniu lekkich prac. Nie mogą one powodować zagrożenia dla ich życia, zdrowia ani rozwoju psychofizycznego ani utrudniać wypełniania obowiązku szkolnego. Nie obowiązuje jednak żaden akt prawny, który zawierałby powszechnie obowiązujący wykaz dopuszczalnych lekkich prac czy też czynności, które takimi nie są. Wprawdzie mamy rozporządzenie Rady Ministrów z 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (DzU nr 200, poz. 2047 ze zm.), ale nie każda praca, która nie została tam wymieniona, jest automatycznie pracą lekką. Rozporządzenie to zawiera jedynie część informacji o czynnościach, których nie można powierzać młodzieży. Na podstawie jego przepisów szef sam tworzy wykaz lekkich prac, uwzględniając potrzeby firmy. Musi to czynić za zgodą lekarza wykonującego zadania służby medycyny pracy (art. 2001 § 3 k.p.), a na koniec uzyskać jeszcze zatwierdzenie wykazu przez właściwego miejscowo inspektora pracy.
Odpowiedni dokument
Zaakceptowany wykaz pracodawca wprowadza do regulaminu pracy jako jego nowelizację albo tworząc nowy akt (art. 1041 § 1 pkt 7a k.p.). Standardowo do treści regulaminu wprowadza się postanowienie, że w zakładzie pracy zatrudnia się młodocianych do prac lekkich, których wykaz stanowi załącznik do regulaminu.
Pracodawcy zatrudniający kilku pracowników, np. w sklepie czy restauracji, którzy nie mają obowiązku ustalania regulaminu pracy, a zamierzają zatrudnić młodocianych do prac lekkich, nie są zwolnieni z przygotowania spisu prac uzgodnionego z lekarzem i inspektorem pracy. Obowiązuje ich taka sama procedura, ale wykaz sporządzają w osobnym akcie. Jego nazewnictwo i miejsce przechowywania są bez znaczenia.
Informacje i badania
Przed dopuszczeniem do pracy młodocianego pracodawca powinien go zapoznać z wykazem lekkich prac oraz skierować na wstępne badania lekarskie, tak jak każdego innego pracownika. Wobec młodocianych stosuje się przy tym niedawno znowelizowane zasady badań wstępnych. Zatem konieczność ponowienia badań pojawia się w przypadku przeniesienia nieletniego na inne stanowisko pracy (art. 229 § 1 pkt 2 k.p.).
Młodocianego można dopuścić do pracy pod warunkiem, że lekarz wyda zaświadczenie, iż praca danego rodzaju nie zagraża jego zdrowiu (art. 191 § 1 pkt 2 k.p.). Jeśli w trakcie zatrudnienia się okaże, że dana praca jednak zagraża zdrowiu nieletniego, trzeba mu zmienić rodzaj pracy albo rozwiązać z nim umowę, wypłacając odszkodowanie w wysokości wynagrodzenia za okres wypowiedzenia (art. 201 § 2 k.p.).
Na ogólnych zasadach określonych w art. 225 k.p. – a więc dotyczących pełnoletnich pracowników – pracodawca ma też obowiązek informowania młodocianego o ryzyku zawodowym. Co więcej, informacje o ryzyku oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami musi przekazać również przedstawicielowi ustawowemu młodocianego, np. w formie pisma (art. 201 § 3 k.p.).
W lecie ośmiogodzinna dniówka
Umowa o prace lekkie jest „zwykłą" umową o pracę, z tym że rodzaj pracy mogą stanowić tylko te z wykazu lekkich ustalonego w firmie. Dopuszczalne jest więc zawarcie każdego rodzaju umowy o pracę z wymienionych w art. 25 k.p. W praktyce najczęściej podpisywane są kontrakty na czas określony w związku z zatrudnieniem sezonowym.
Również rozwiązanie angażu odbywa się na zasadach obowiązujących pracowników pełnoletnich. Szczególne uprzywilejowanie w tym zakresie przewidziano w k.p. wyłącznie wobec młodocianych zatrudnionych w celu przygotowania zawodowego.
Ustalając wymiar i rozkład czasu pracy młodocianego, pracodawca musi uwzględnić zajęcia szkolne (art. 2002 k.p.). Młodociany nie może wtedy pracować dłużej niż siedem godzin na dobę i 35 godzin w tygodniu. W wakacje i inne dni wolne od nauki nieletni może natomiast pracować osiem godzin. W obu przypadkach przy zajęciach dłuższych niż 4,5 godziny, przysługuje mu przerwa trwająca nieprzerwanie 30 minut, wliczana do czasu pracy (art. 202 § 31 k.p.).
Do młodocianych stosuje się przepisy dotyczące czasu pracy osób pełnoletnich, ze zmianami wynikającymi z: art. 2002 k.p., art. 202 § 31 k.p. oraz art. 203 k.p. – tj. zakaz pracy w godzinach nadliczbowych i w porze nocnej. Zatem tydzień pracy młodocianego jest przeciętnie pięciodniowy.
Inspektor sprawdzi wiek i warunki
Podczas ewentualnej kontroli Państwowej Inspekcji Pracy weryfikacji podlegają nie tylko ogólne zasady zatrudniania pracowników i osób na umowach cywilnoprawnych, ale także szczególne reguły dotyczące młodocianych, przede wszystkim takie jak: wiek, rodzaj i czas pracy. W interesie szefa leży, aby posiadał:
- wykaz prac lekkich wraz z opinią lekarza i akceptacją inspektora pracy,
- dowód zapoznania nieletniego z tym wykazem,
- zaświadczenie lekarskie o braku przeciwwskazań do wykonywania pracy przez młodą osobę,
- kwestionariusz, z którego wynika, że osoba ta ukończyła 16 lat,
- dowód na poinformowanie o ryzyku zawodowym przedstawiciela ustawowego,
- dokumentację czasu pracy oraz inne dokumenty obowiązkowe, także w przypadku pełnoletnich pracowników.