Udziałowcy spółek handlowych w celu uregulowania wzajemnych obowiązków i praw mogą zdecydować się na zawarcie umowy lub porozumienia, które kompleksowo określi ich działania, najczęściej w związku z realizacją kluczowego dla spółki przedsięwzięcia lub inwestycji. W przypadku gdy stroną umowy ma być podmiot zewnętrzny, który planuje zainwestować w spółkę, poprzez objęcie lub nabycie udziałów albo akcji, umowa taka jest zazwyczaj rozbudowana i przyjmuje formę umowy inwestycyjnej.

Korzyści inwestora

Treść i konstrukcja takiej umowy ma kluczowe znaczenie dla prawidłowej realizacji inwestycji w spółkę przez dotychczasowych udziałowców lub nowego inwestora, w szczególności, gdy proces inwestycyjny jest skomplikowany, wieloetapowy i długotrwały. Zasadniczym celem porozumienia wspólników, jak również umowy inwestycyjnej, jest uregulowanie ram współpracy, zarówno na etapie poprzedzającym zamknięcie inwestycji, jak i po wejściu inwestora do struktury korporacyjnej spółki.

Dla każdego udziałowca lub inwestora, a w szczególności dla inwestora finansowego fundamentalne znaczenie ma uzyskanie silnego wpływu na proces zarządzania spółką oraz posiadanie efektywnych mechanizmów kontroli nad organami spółki i ich działaniami w zakresie realizacji postanowień umowy inwestycyjnej lub umowy zawieranej pomiędzy wspólnikami.

W umowach, oprócz zobowiązań o charakterze czysto biznesowym, znajduje się również harmonogram przeprowadzenia inwestycji, zazwyczaj podzielony na etapy, prawa i obowiązki stron, ewentualne kary umowne oraz oczywiście sposób zarządzania spółką wraz z podziałem kompetencji pomiędzy poszczególne organy spółki, co ma kluczowe znaczenie w kontekście sukcesu biznesowego spółki.

W związku z tym udziałowcy często decydują się na szczegółowe uregulowanie zobowiązań stron dotyczących zarządzania i prowadzenia spraw spółki oraz Corporate Governance. Każdy ze wspólników pełni inną rolę w zarządzaniu spółką i przekłada się to na ewentualne uprawnienia lub obowiązki, które są mu przyznawane. Wspólnik, który finansuje określony projekt, jest zazwyczaj bierny i nie zarządza w sposób bezpośredni spółką, w zamian za co chce uzyskać pośredni wpływ na podejmowanie w spółce kluczowych decyzji biznesowych, finansowych oraz mieć instrumenty kontroli nad działaniami innych organów oraz sytuacją finansową spółki.

Czym są uprawnienia osobiste

Kodeks spółek handlowych przyznaje określoną pulę praw i obowiązków każdemu wspólnikowi. Tytułem przykładu można wyliczyć kilka spośród nich: prawo do dywidendy (art. 191 k.s.h.), prawo do zaliczki na poczet dywidendy (art. 195 k.s.h.), prawo do indywidualnej kontroli (art. 212 k.s.h), prawo do żądania zwołania nadzwyczajnego zgromadzenia wspólników (art. 236 k.s.h.), prawo do wytoczenia powództwa o uchylenie uchwały lub o stwierdzenie jej nieważności (art. 249 i 252 k.s.h). Analogiczne uprawnienia posiadają akcjonariusze w spółkach akcyjnych.

Istnieją jednak instrumenty prawne, które pozwalają udziałowcom konstruować uprawnienia dalej idące, które są ściśle związane z osobą określonego wspólnika, aby wzmocnić jego pozycję lub umożliwić mu wykonywanie pewnych ponadstandardowych praw nie wynikających z k.s.h.

Istotą uprawnień osobistych jest zapewnienie, aby podstawowe decyzje dotyczące działalności spółki podejmowane były przy udziale lub za zgodą konkretnego wspólnika. Daje mu to możliwość kontrolowania przebiegu realizacji porozumienia i ewentualnego moderowania poszczególnych działań. Gwarantują one wspólnikowi kontrolę nad realizacją planów i założeń finansowych lub biznesowych oraz osiąganych wyników finansowych.

Uprawnienia osobiste mają charakter praw podmiotowych, obligacyjno-organizacyjnych, o charakterze niezbywalnym. Uprawnienia te nie podlegają dziedziczeniu ani nie jest dopuszczalne obciążanie tych praw ograniczonymi prawami rzeczowymi jak zastaw czy użytkowanie.

Zgodnie z art. 174 oraz art. 354 k.s.h. uprawnienia osobiste dla swojej ważności wymagają ich inkorporowania do umowy spółki lub statutu, pod rygorem bezskuteczności wobec spółki. Uprawnienia osobiste przysługują akcjonariuszowi lub wspólnikowi do dnia posiadania przez niego co najmniej jednej akcji lub jednego udziału w kapitale zakładowym spółki. Przyznane uprawnienia osobiste mogą być wykonywane w przypadku spółki akcyjnej dopiero od dnia pełnego pokrycia akcji do chwili utraty statusu akcjonariusza.

Co w umowie

Umowa spółki lub statut mogą przyznać uprawnienia osobiste na ściśle określony czas, po upływie którego uprawnienia wygasają. Utrata uprawnień osobistych może być uzależniona od osiągnięcia przez akcjonariusza lub wspólnika odpowiednio wysokiego lub niskiego udziału w kapitale zakładowym spółki albo zaistnienia innego zdarzenia.

W przypadku spółki akcyjnej możliwość przyznania określonemu akcjonariuszowi uprawnień osobistych reguluje art. 354 k.s.h., zgodnie z którym statut może przyznać indywidualnie oznaczonemu akcjonariuszowi osobiste uprawnienia. Artykuł ten wymienia przykłady uprawnień, jakie mogą zostać przyznane akcjonariuszowi, zasady ich przyznawania oraz moment ich wygaśnięcia. Kodeks spółek handlowych nie wprowadza analogicznej regulacji w odniesieniu do spółki z o.o., jednak za podstawę prawną ich przyznania uznaje się artykuł 159 oraz art. 246 § 3 k.s.h.

Zgodnie z art. 159 k.s.h., w przypadku gdy wspólnikowi mają zostać przyznane szczególne korzyści w spółce, uprawnienie takie musi zostać pod rygorem bezskuteczności w stosunku do spółki precyzyjnie zapisane w umowie spółki. Art. 159 k.s.h. wskazuje w sposób wyraźny na możliwość przyznania wspólnikowi szczególnych korzyści, natomiast desygnatem pojęcia szczególnych korzyści obejmuje się przyznanie uprzywilejowania udziałów, jak i indywidualnie oznaczonych w umowie spółki uprawnień.

Dopuszczalność wprowadzenia do umowy spółki mechanizmów uprzywilejowujących wspólnika jest również niekwestionowana w orzecznictwie. W wyroku z 20 listopada 2003 roku (III CK 93/02) Sąd Najwyższy przyjął, że wspólnik może uzyskać szczególne, przyznane jemu prawa tylko w sytuacji, gdy umowa spółki to przewiduje. Uprawnienia takie mogą zostać przyznane wszystkim wspólnikom oraz mogą polegać na modyfikacji praw, które należą do standardowych, zwykłych praw przyznawanym wspólnikom w ustawie.

Trzy kategorie

Można zasadniczo wyróżnić trzy kategorie uprawnień: korporacyjne, organizacyjne i majątkowe. Najczęściej wprowadzane do umowy spółki uprawnienia to:

- prawo do powoływania członków zarządu lub rady nadzorczej,

- prawo do odwoływania członka zarządu lub rady nadzorczej w szczególności w określonych przypadkach – np. działania na szkodę spółki, braku realizowania planu biznesowego, popełnienie przestępstwa o charakterze gospodarczym, złamanie zakazu konkurencji.

Inne uprawnieniami to:

- prawo do otrzymywania oznaczonych świadczeń od spółki,

- prawo pierwszeństwa do nabywania udziałów (akcji) spółki zbywanych przez dotychczasowych wspólników (akcjonariuszy),

- prawo do korzystania z urządzeń fabrycznych spółki, korzystania z lokalu spółki, nabywania towarów po cenie ulgowej,

- prawo do otrzymywania produktów po stałych cenach.

Gdzie jest granica

Kształtując treść uprawnień osobistych, należy mieć na uwadze obowiązującą, generalną zasadę swobody umów wyrażoną w treści art. 3531 kodeksu cywilnego. W przypadku spółki akcyjnej zasada ta wynika dodatkowo z art. 304 § 4 k.s.h. Przepis ten wskazuje, że statut może zawierać postanowienia dodatkowe, jeżeli nie będą one sprzeczne z naturą spółki akcyjnej lub dobrymi obyczajami.

Wytyczną przy kształtowaniu uprawnień w ramach struktury korporacyjnej spółki jest również zasada równouprawnienia wspólników albo akcjonariuszy wyrażona w art. 20 k.s.h. (zasada miarkowania – powściągliwości w przyznawaniu szczególnych uprawnień). Zgodnie z art. 20 k.s.h. wspólnicy albo akcjonariusze spółki kapitałowej powinni być traktowani jednakowo w takich samych okolicznościach.

Zasada równego traktowania nie może jednak oznaczać równości praw w spółce, gdyż spółka jest przedsięwzięciem opierającym się na zgromadzonym kapitale i potencjalnym ryzyku.

Ryzyko związane z kapitałem musi odpowiadać zakresowi uprawnień, jakie przypadają akcjonariuszowi. Im większy kapitał i ryzyko, tym większy zakres uprawnień przyznanych akcjonariuszowi.

—Małgorzata Sas, prawnik

—Dorota Szlachetko-Reiter, radca prawny, partner kancelarii Łatała i Wspólnicy sp. k.