Pracodawca ma prawo zobowiązać podwładnego do ponoszenia indywidualnej odpowiedzialności za powierzone mu mienie, jak i do wyliczenia się ze znajdującego się pod jego pieczą firmowego majątku wspólnie z innymi. Aby uczynić go odpowiedzialnym lub współodpowiedzialnym za firmowe mienie, przede wszystkim trzeba je prawidłowo powierzyć.

Chodzi o takie powierzenie, które pozwala sprawdzić stan ilościowy i jakościowy mienia, warunki rozliczenia się z niego (lub jego zwrotu) oraz umożliwia sprawowanie nad nim pieczy. Kluczowe są tu zwykle inwentaryzacja początkowa i końcowa, które powinny pozwolić na:

- ocenę stanu dóbr będących przedmiotem umowy o odpowiedzialności materialnej oraz

- wyliczenie ewentualnego braku (niedoboru w mieniu).

W zależności zarówno od rodzaju składników majątku zakładu, funkcji piastowanej przez pracownika odpowiedzialnego za mienie, jak i długości okresu sprawowania pieczy nad nim, różna ma być dokumentacja dotycząca powierzenia. Chodzi zwłaszcza o indywidualną bądź wspólną umowę o pracowniczej odpowiedzialności materialnej.

Wariant 1. Indywidualna umowa o odpowiedzialności materialnej

Zgodnie z art. 124 k.p. pracownik, któremu powierzono z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się:

- narzędzia i instrumenty lub podobne przedmioty,

- środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze, a także

- pieniądze, papiery wartościowe lub kosztowności,

odpowiada w pełnej wysokości za szkodę powstałą w tym mieniu.

Podwładny będzie też w pełni obciążony za szkodę w innym powierzonym mu mieniu, gdy musi je zwrócić albo wyliczyć się.

Od tej odpowiedzialności pracownik uwolni się, jeżeli wykaże, że szkoda powstała z przyczyn od niego niezależnych, a w szczególności wskutek tego, że szef nie zapewnił warunków gwarantujących właściwą ochronę powierzonego majątku.

Chcąc chronić swoje interesy, przy oddawaniu pod opiekę określonych rzeczy konkretnemu podwładnemu szef powinien zawrzeć z nim umowę o indywidualnej odpowiedzialności materialnej. To dwustronne porozumienie stron, określające ich prawa i obowiązki, związane z powierzeniem podwładnemu mienia z obowiązkiem zwrotu albo wyliczenia się.

Wariant 2. Umowa o wspólnej odpowiedzialności materialnej

Obejmuje ona zazwyczaj kilku lub kilkunastu pracowników, ale jej stosowanie ograniczono do zakładów pracy (lub wyodrębnionych ich części), w których:

- odbywa się sprzedaż, produkcja lub świadczenie usług,

- przechowuje się określone mienie.

Wolno zawrzeć tę umowę, gdy liczba pracowników w miejscu powierzenia mienia nie przekracza 8 osób na jedną zmianę i 12 osób na 2 zmiany. Przy pracy wykonywanej w systemie 3-zmianowym w miejscu powierzenia mienia może pracować nie więcej niż 16 osób.

Natomiast w zakładach usługowych, żywienia zbiorowego oraz sklepach samoobsługowych pracownicy mogą przyjąć wspólną odpowiedzialność, jeżeli w miejscu powierzenia mienia nie jest ich więcej niż 24 na jedną zmianę.

Za wszelkie szkody, braki w mieniu powierzonym zatrudnieni objęci umową odpowiadają w częściach w niej określonych.

Gdy zmienia się skład osób powołanych do grupowego czuwania nad majątkiem powierzonym przez pracodawcę, trzeba zawrzeć nową umowę. Skutkiem uchybienia temu obowiązkowi jest uchylenie wspólnej odpowiedzialności materialnej (wyrok Sądu Najwyższego z 12 listopada 2003 r., I PK 551/02).

Wady

- konieczność sporządzania odrębnych umów dla każdego pracownika odpowiedzialnego za określone mienie

Korzyści

- wskazanie jednej konkretnej osoby odpowiedzialnej za mienie będące własnością pracodawcy

- brak konieczności sporządzania nowej umowy o odpowiedzialności materialnej w razie zmian personalnych wśród współpracowników osoby, z którą zawarto umowę

Korzyści

- obarczanie odpowiedzialnością jednocześnie wielu osób w jednej wspólnej umowie podnosi poziom dbałości o majątek zakładu

Wady

- do zawarcia umowy o współodpowiedzialności za powierzone mienie konieczna jest zgoda wszystkich pracowników, którzy mają być nią objęci

- każda zmiana w składzie objętych wspólną odpowiedzialnością materialną wymaga inwentaryzacji i zawarcia nowej umowy