W celu wyeliminowania potencjalnych konfliktów między wspólnikami oraz ewentualnych trudności w prawidłowym funkcjonowaniu spółek handlowych ustawodawca przewidział regulacje prawne, dzięki którym można wykluczyć ze spółki konfliktowego wspólnika utrudniającego działanie spółki czy też działającego na jej szkodę.

Ważne powody

W przypadku spółek jawnych mówi o tym art. 63 § 2 kodeksu spółek handlowych. Stanowi on, że gdy istnieją ważne powody po stronie jednego ze wspólników, sąd może na wniosek pozostałych wspólników orzec o wyłączeniu tego wspólnika ze spółki.

Przepis ten ma charakter bezwzględnie obowiązujący. Oznacza to, iż nawet w przypadku gdy wspólnicy spółki jawnej odmiennie kwestię tę uregulują w umowie spółki i np. wykluczą możliwość złożenia wniosku o wyłączenie wspólnika, postanowienia takie nie będą skuteczne. Zastosowanie znajdzie wskazany wyżej przepis k.s.h.

Trzeba spłacić

Wspólnicy powinni jednak pamiętać, że decydując się na wyłączenie wspólnika, będą musieli go spłacić. Wraz z wyłączeniem wspólnika powinno nastąpić rozliczenie z nim poprzez wypłatę udziału kapitałowego obliczonego na podstawie osobnego bilansu, przy uwzględnieniu wartości zbywczej majątku spółki.

Naruszenie zakazu konkurencji

Przepisy k.s.h. nie definiują ważnych przyczyn, z powodu których można żądać wyłączenia wspólnika spółki jawnej, jednak z orzecznictwa i komentarzy wynika, iż musi to być ważny powód w znaczeniu obiektywnym, ale nie jest istotne, czy jest to działanie zawinione przez wspólnika, czy też nie.

Może to dotyczyć zarówno działań, jak i zaniechań wspólnika i z pewnością można zaliczyć do nich działanie na szkodę spółki. Trzeba przy tym pamiętać, że tak opisana przyczyna stanowi przesłankę bardzo ogólną, dlatego też, decydując się na złożenie wniosku o wykluczenie wspólnika z tego powodu, należy liczyć się z koniecznością skonkretyzowania tych przyczyn.

Często spotykanym w praktyce działaniem na szkodę spółki jest naruszenie zakazu konkurencji. Zgodnie z art. 56 k.s.h. wspólnik zobowiązany jest powstrzymać się od wszelkiej działalności sprzecznej z interesami spółki.

W dalszej części tego przepisu ustawodawca przewidział, że wspólnik nie może, bez wyraźnej lub domniemanej zgody pozostałych wspólników, zajmować się interesami konkurencyjnymi, w szczególności uczestniczyć w spółce konkurencyjnej jako wspólnik spółki cywilnej, spółki jawnej, partner, komplementariusz lub członek organu spółki.

Chociaż wskazana w zdaniu poprzednim reguła ma charakter względnie obowiązujący, co oznacza, iż z tej reguły lojalności wspólnik może być zwolniony, to jednak w praktyce przyjmuje się, że zwolnienie takie nie może być rozumiane jako zgoda na podejmowanie działalności sprzecznej z interesami spółki.

A zatem, nawet w przypadku udzielonej przez pozostałych wspólników zgody na prowadzenie przez danego wspólnika konkurencyjnych działań, jeżeli działania takie godzą w interesy spółki, będą wystarczającym powodem do złożenia powództwa w trybie art. 63 § 2 k.s.h.

Nieprzestrzeganie zasad reprezentacji

Zgodnie z art. 30 k.s.h. istnieje możliwość pozbawienia wspólnika prawa do reprezentowania spółki. Jeżeli zostało to uczynione w samej umowie spółki albo w stosownym orzeczeniu sądu, a wspólnik mimo wszystko występuje w imieniu spółki i np. zawiera umowy z kontrahentami, takie działanie może być też postrzegane jako szkodzące spółce i może stanowić przyczynę złożenia wniosku o wykluczenie.

Zgodnie z k.s.h. każdy wspólnik ma prawo i obowiązek prowadzenia spraw spółki. Dlatego też długotrwałe uchylanie się od obowiązku prowadzenia spraw spółki, spowodowane na przykład wyjazdem za granicę, może okazać się także wystarczającym powodem do wyłączenia wspólnika.

Jak wskazałam, przyczyny wyłączenia wspólnika nie muszą być związane z jego winą. Dlatego też będzie możliwe powołanie się na stwierdzoną niezdolność umysłową wspólnika, czy też inną chorobę, która utrudnia prowadzenie przez niego spraw spółki.

Nie tylko jednak uchylanie się od prowadzenia spraw spółki może mieć znaczenie, bowiem może również chodzić o sytuację odwrotną. Prawo do prowadzenia spraw spółki, podobnie jak prawo do jej reprezentacji, może być odebrane na mocy orzeczenia sądu. Jeżeli tak się stało, a wspólnik mimo zakazu nadal prowadzi sprawy spółki, z pewnością możliwa będzie argumentacja, że czyni to ze szkodą dla spółki, a tym samym możliwe stanie się wyłączenie wspólnika na tej podstawie.

Tak samo będzie, gdy wspólnik nagminnie dopuszcza się prowadzenia spraw, które przekraczają zakres zwykłych czynności, mimo iż do takich czynności zgodnie z prawem wymagana jest zgoda wszystkich wspólników, także tych, którzy zostali wyłączeni od prowadzenia spraw spółki.

Brak zaufania

Brak zaufania jako przyczyna uzasadniająca złożenie omawianego wniosku z pewnością będzie zbyt ogólną przesłanką. Jeżeli jednak udowodnimy, że brak zaufania wynika z rażącego niedbalstwa przy wykonywaniu swoich kompetencji czy też malwersacji, których miał się dopuścić wspólnik, wykluczenie na tej podstawie stanie się możliwe.

Ważnym powodem może być także naruszenie obowiązku lojalności wobec spółki, wykorzystywanie wiadomości powziętych w związku z prowadzeniem spraw spółki w celu niezgodnym z interesem wspólników czy dla „wzmocnienia swojej pozycji”.

W doktrynie wskazano ponadto na nieuczciwe postępowanie, nierzetelne wykonywanie obowiązków przez wspólnika czy też utratę zdolności do współdziałania z innymi wspólnikami.

Konflikty na tle finansowym

Obowiązkiem każdego wspólnika spółki jawnej jest wniesienie wkładu, który może polegać na przeniesieniu lub obciążeniu własności rzeczy lub innych praw, a także na dokonaniu innych świadczeń na rzecz spółki. Niewniesienie tego wkładu na żądanie spółki, czy też zobowiązanie się w umowie spółki do wniesienia wkładu do spółki, którymi wspólnik nie dysponuje, również może być postrzegane jako działanie na szkodę spółki.

Podobnie będzie, gdy wspólnik dokonuje zmniejszenia swojego udziału kapitałowego bez zgody pozostałych wspólników lub gdy wspólnik pobrał sobie odsetki od udziału kapitałowego w wysokości wyższej niż 5 proc., która przewidziana jest w ustawie, lub innej ustalonej w umowie spółki jawnej.

Wspólnik, który przyznaje sobie i pobiera wynagrodzenie za prowadzenie spraw spółki, z pewnością działa na jej szkodę, albowiem przepisy mu tego zabraniają. Działaniem uzasadniającym wykluczenie wspólnika może być także jego uchylanie się od naprawienia spółce szkody lub wydania spółce korzyści, do czego zobowiązuje go art. 57 k.s.h., jakie wspólnik ten osiągnął, naruszając zakaz konkurencji.

Utrata uprawnień

Funkcjonowanie spółki jawnej, w przeciwieństwie do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, czy też spółki akcyjnej, opiera się głównie na osobistym zaangażowaniu wspólników.

Z tego powodu utrata uprawnień przez danego wspólnika koniecznych do wykonania obowiązku świadczenia pracy lub też jego choroba, uniemożliwiająca kontynuowanie tej pracy także może okazać się powodem wykluczenia.

Postanowienia umowy spółki

Działanie na szkodę spółki może być również wynikiem nieprzestrzegania postanowień umownych zawartych w umowie spółki jawnej. Mogą one dotyczyć dodatkowych kwestii, których nie reguluje k.s.h. Należy przyjąć, że skoro wspólnicy zawiązali spółkę i jej funkcjonowanie oparli na dodatkowych zasadach, to nieprzestrzeganie ich przez wspólnika może doprowadzić do jego wykluczenia.

Warto pamiętać, że nawet gdyby wspólnik nieprzestrzegający postanowień umowy spółki postanowił samodzielnie zmienić zapisy takiej umowy, nie może tego uczynić, bowiem zgodnie z art. 9 k.s.h. zmiana postanowień umowy spółki wymaga zgody wszystkich wspólników, chyba że umowa stanowi inaczej.

Jeżeli więc wspólnik nie przestrzega ustalonych zasad i w sposób rażący odstępuje od zapisów umownych, można to uznać za przyczynę uprawniającą do złożenia wniosku o jego wyłączenie i to niezależnie od tego, czy spółka z tego tytułu została narażona na szkodę.

Wśród przepisów dotyczących spółki jawnej kwestia wyłączenia wspólnika nie doczekała się bogatej regulacji. Wydaje się więc, że należy ją interpretować w oparciu o analogiczne przepisy prawa przewidujące możliwość wyłączenia wspólnika ze spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.

Można doprecyzować w kontrakcie

Pożądane jest, żeby wspólnicy w umowie spółki jawnej doprecyzowali, jakie powody uważają za ważne w rozumieniu art. 63 § 1 k.s.h. i jakie uprawniają do złożenia wniosku o wyłączenie wspólnika.

W praktyce rzadko spotyka się tego typu zapisy umowne, co wynika z tego, że na początku współpracy wspólnicy raczej nie myślą o potencjalnych powodach rozstania, to jednak taka zapobiegliwość w momencie tworzenia umowy spółki z pewnością w przyszłości pozwoli uniknąć ewentualnych sporów na tle wątpliwości, jakiego rodzaju działania wspólnika mogą powodować jego wykluczenie.

Przymusowy wykup udziału

Od wyłączenia wspólnika orzeczeniem sądu na podstawie art. 63 § 2 k.s.h. należy odróżnić stworzenie konieczności przymusowego wykupu ogółu praw i obowiązków danego wspólnika. Zgodnie z art. 10 k.s.h. możliwe jest przeniesienie ogółu praw i obowiązków wspólnika spółki jawnej na inną osobę, o ile umowa spółki tak stanowi.

Przyjmuje się więc, iż dopuszczalne jest także, aby w drodze analogii do spółek kapitałowych, umowa spółki jawnej zawierała postanowienia dotyczące przymusowego wykupu udziału wspólnika w tej spółce. Innymi słowy, możliwe jest, aby wspólnicy nie tylko doprecyzowali okoliczności uprawniające wspólników do złożenia wniosku o sądowe wyłączenie wspólnika, ale także przewidzieli możliwość wykluczenia takiego wspólnika poprzez odkup jego udziału w spółce.

Procedura ta jest o tyle łatwiejsza, iż nie trzeba w tym celu uruchamiać procedury sądowej, która jest nie tylko kosztowna, ale i czasochłonna. Poza tym wiąże się z nią ryzyko, iż sąd nie podzieli stanowiska pozostałych wspólników i wniesione przez nich powództwo oddali.

Wprowadzenie zatem do umowy spółki zapisów regulujących przesłanki i procedurę przymusowego wykupu udziału w spółce w praktyce może okazać się dla wspólników dużo skuteczniejszym narzędziem umożliwiającym sprawne wykluczenie wspólnika, który działa na szkodę spółki lub z którym porozumienie z innych powodów jest niemożliwe. Trzeba tylko pamiętać, że taki przymusowy odkup praw i udziałów możliwy będzie tylko po spełnieniu warunków z art. 10 k.s.h.

Komentuje Aleksandra Hulewicz, radca prawny w kancelarii prawnej Chajec, Don-Siemion & Żyto w Warszawie

Z przepisów nie wynika wprost, czy wniosek o wyłączenie wspólnika może dotyczyć więcej niż jednego wspólnika ani też to, jaka minimalna liczba wspólników powinna zgłosić dany wniosek i czy w konsekwencji możliwa jest sytuacja, w której złożone zostaną wzajemne wnioski o wyłączenie.

W piśmiennictwie uważa się, że art. 63 k.s.h. dotyczy wyłączenia jednego wspólnika, a nie kilku naraz, a także, że z pozwem o wyłączenie powinni wystąpić wszyscy pozostali wspólnicy.

Uzasadnia się to tym, że spółka jawna oparta jest na osobistym uczestnictwie wspólników i skoro taka regulacja jest przyjęta w odniesieniu do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, to tym bardziej powinna mieć zastosowanie wobec spółki jawnej.

Wspólnicy, którzy planują wystąpić o wyłączenie wspólnika, powinni wytoczyć powództwo przed sądem gospodarczym. Jeżeli z pozwem takim wystąpią do 3 maja 2012 roku, wytoczona przez nich sprawa będzie się toczyć w procedurze właściwej dla spraw gospodarczych w trybie art. 479

1

§ 2 i następnych

kodeksu postępowania cywilnego

. Postępowania wszczęte po tej dacie, ze względu na wchodzącą w życie zmianę przepisów proceduralnych, będą toczyły się także w wydziałach gospodarczych, ale w trybie postępowania zwykłego.

W obu przypadkach sprawa będzie miała charakter procesowy, a wyrok będzie miał charakter konstytutywny i musi podlegać zgłoszeniu do KRS.