Z całą pewnością nie ma rozwiązań uniwersalnych i każdy przypadek powinien być przedmiotem odrębnej wnikliwej analizy, jednakże możliwe wydaje się wskazanie kilku kroków, których podjęcie powinno być kluczowe z perspektywy planowania sukcesji w swojej firmie.

Czytaj także: Przekazanie udziałów w spółce w ramach sukcesji

Krok I: analiza biznesu

Zanim właściciel spółki przystąpi do planowania dziedziczenia przysługujących mu udziałów (akcji), powinien zastanowić się i przeanalizować czy zmiana pokoleniowa nie wpłynie negatywnie na działalność operacyjną prowadzonego biznesu.

Z perspektywy procesu sukcesji, przedmiotem analizy powinno być nie tylko otoczenie rodzinne przyszłego spadkodawcy i spadkobiercy, ale także warunki funkcjonowania spółki oraz relacje biznesowe w jej otoczeniu. W tym zbadanie kondycji firmy, jej stanu prawnopodatkowego, a także identyfikacja ryzyk mogących mieć wpływ na jej działalność operacyjną. Może się bowiem okazać, że kluczowe dla spółki umowy (np. umowy kredytowe) zawierają zastrzeżenia, że wspólnikiem udziałów (akcji) musi pozostawać określona osoba czy też decyzje administracyjne, na których spółka opiera swoją działalność operacyjną, są ściśle związane z osobą właściciela. W takich sytuacjach właściciel powinien zadbać o zabezpieczenie od strony prawnej stabilności działalności operacyjnej firmy w procesie zmiany pokoleniowej.

Krok II: ustalenie czy udziały (akcje) wchodzą w skład majątku osobistego wspólnika

Istotną kwestią dotyczącą procesu sukcesji udziałów (akcji) jest ustalenie czy stanowią one składnik majątkowy przysługujący jedynie wspólnikowi czy też należą do majątku wspólnego małżonków.

Jeżeli bowiem wspólnik pozostaje w związku małżeńskim, w którym obowiązuje ustrój wspólności majątkowej, a udziały (akcje) zostały nabyte lub objęte w trakcie trwania tego małżeństwa, to z dużym prawdopodobieństwem zakładać należy, że pozostają one własnością obojga małżonków. Oznacza to, że pomimo, iż w sferze korporacyjnej udziały (akcje) są w posiadaniu osoby wpisanej w księdze udziałów oraz w rejestrze przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego, to w sensie majątkowym należą one do majątku wspólnego małżonków z oznaczonymi dla tego konsekwencjami w sferze prawa rodzinnego.

Podstawową konsekwencją tego jest to, że w razie niepodjęcia przez wspólnika odpowiednich działań, po jego śmierci dziedziczeniu podlegać będzie jedynie połowa przysługujących mu udziałów (akcji), gdyż w połowie pozostaną one własnością żyjącego małżonka.

Krok III: świadomy wybór sukcesora

Zmiana pokoleniowa to niezwykłe wydarzenie w funkcjonowaniu każdej firmy rodzinnej. Jednym z podstawowych dylematów, przed którymi stają właściciele firm rodzinnych jest wybór swojego następcy. Przy wyborze sukcesora należy brać pod uwagę nie tylko względy rodzinne, ale także to czy wskazana osoba przejawia wolę kontynuowania i rozwijania rodzinnego biznesu oraz w jakim stopniu jest przygotowana do sukcesji. Wybór sukcesora powinien być wyborem świadomym i przemyślanym.

W tym miejscu należy zaznaczyć, że w sytuacji gdy planowanym spadkobiercą udziałów (akcji) jest osoba małoletnia, zarząd nad jej majątkiem, w tym udziałami (akcjami), do czasu uzyskania przez nią pełnoletności sprawować będą jego przedstawiciele ustawowi – rodzice, a czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu (np. zbycie lub obciążanie składnika majątkowego) wymagać będą każdorazowo zezwolenia sądu opiekuńczego. Warto o tym pamiętać, gdyż okoliczność ta może negatywnie wpłynąć na działalność operacyjną oraz decyzyjność spółki.

Od przekazania własności w ramach procesu sukcesji (darowizny, testamenty, zapisy windykacyjne) odróżnić należy przekazanie zarządzania. Warto pamiętać - dana osoba może być sukcesorem zarówno z sferze własnościowej, jak i zarządczej lub zostać uposażona tylko w sferze majątkowej, a przekazanie zarządzania może nastąpić na rzecz innych sukcesorów lub też osób spoza kręgu sukcesorów.

Krok IV: sporządzenie testamentu wraz z zapisem windykacyjnym

Testament stanowi jeden z kluczowych mechanizmów wykorzystywanych w procesie sukcesji w sferze właścicielskiej. Co do zasady pozwala on bowiem precyzyjnie określić zasady dziedziczenia składników majątkowych, aby beneficjenci tego majątku mogli w przyszłości bezkonfliktowo korzystać z otrzymanych aktywów. W testamencie można nie tylko określić kto jest spadkobiercą, ale też szczegółowo ustalić proporcje oraz zasady dziedziczenia.

Przy planowaniu dziedziczenia udziałów (akcji) warto rozważyć skorzystanie z możliwości sporządzenia w testamencie zapisów windykacyjnych. W testamencie może bowiem zostać postanowione, że określona osoba nabywa opisany przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku (zapis windykacyjny). Przedmiotem zapisu windykacyjnego mogą być m.in. udziały lub akcje w spółkach kapitałowych. Do najważniejszych zalet zapisu windykacyjnego w procesie sukcesji zaliczyć należy nie tylko możliwość precyzyjnego uregulowania liczby udziałów (akcji) przypadających określonym sukcesorom, ale także okoliczność, że nabycie konkretnych udziałów (akcji) przypadnie zapisobiorcy w chwili śmierci dotychczasowego wspólnika, bez konieczności zawierania dodatkowej umowy z innymi spadkobiercami, co z pewnością zminimalizuje ryzyko konfliktów w gronie sukcesorów.

Co szczególnie istotne, dzięki rozwiązaniom oferowanym przez polskie prawo, wspólnik w testamencie może także zabezpieczyć się przed potencjalnym wejściem do spółki osób niepożądanych w sytuacji, w której osoba wskazana przez niego jako sukcesor udziałów (akcji) nie będzie mogła lub nie będzie chciała dziedziczyć (np. umrze w wypadku samochodowym wraz z wspólnikiem lub odrzuci spadek z uwagi na brak chęci kontynuowania rodzinnego biznesu).

Ważne jest również by pamiętać o zachowku, który może przysługiwać innym spadkobiercom, tak by nie zagroził on finansowym aspektom funkcjonowania firmy.

Krok V: wprowadzenie zabezpieczeń na poziomie korporacyjnym oraz sporządzenie innych dokumentów towarzyszących sukcesji

Niejednokrotnie okazuje się, że aby w pełni zrealizowana została wola właściciela w zakresie procesu zmiany pokoleniowej w jego firmie, poza sporządzeniem testamentu niezbędne jest także wprowadzenie określonych rozwiązań na poziomie dokumentów korporacyjnych spółki, których celem jest m.in. nadanie spółce charakteru firmy rodzinnej, zabezpieczenie ryzyka „wejścia" do spółki osób niepożądanych czy też wzmocnienie i rozszerzenie zakresu kontroli nad spółką przez określone osoby.

Daria Leszczyk adwokat w Grabowski i Wspólnicy Kancelaria Radców Prawnych Spółka komandytowa

Właściciel firmy rodzinnej może wraz ze swoimi sukcesorami zdecydować o przygotowaniu mało jeszcze popularnej w Polsce konsytuacji rodzinnej, która definiować będzie wartości rodziny, jej przekonania, cele, a także zasady działania w biznesie oraz zasady udziału członków rodziny w firmie rodzinnej. Konstytucja rodzinna, pomimo iż stanowi jedno z największych wyzwań stojących przed rodziną w procesie sukcesji, z pewnością przyczyni się do jego umocnienia.