Trudno wyobrazić sobie relacje pracodawcy i pracownika bez żadnego nadzoru. Uwzględniając poziom zależności oraz brak równowagi między stronami stosunku pracy, mogłoby to prowadzić do pogłębiania się nieprawidłowości w obrębie realizacji obowiązków prawnych względem zatrudnionych.

Czytaj także: Wybór społecznego inspektora pracy poza kontrolą zewnętrzną

Wspólna walka o bezpieczne warunki pracy

Zakres uprawnień firmowego nadzorcy

Kontrolę i nadzór przestrzegania prawa pracy, w tym przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, sprawuje Państwowa Inspekcja Pracy. W praktyce czynności kontrolne i nadzorcze realizują inspektorzy pracy, którzy mają status samodzielnych organów – zarówno w zakresie ustalania stanu faktycznego podczas kontroli, jak również co do stosowania w jej następstwie środków prawnych.

Państwowa Inspekcja Pracy, jako instytucja państwowa, ma szeroki zakres obowiązków. Przy ograniczonych zasobach kadrowych powoduje to, że trudno mówić o objęciu bieżącym i stałym nadzorem z jej strony wszystkich potencjalnych podmiotów, które mogą być kontrolowane.

Społeczny organ

Obok nadzoru państwowego realizowanego przez PIP, przestrzeganie przepisów prawa pracy, w tym dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy, podlega także kontroli społecznej – realizowanej przez społeczną inspekcję pracy.

Społeczna inspekcja pracy to służba społeczna pełniona przez pracowników. Jej celem jest zapewnienie przez pracodawcę bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz ochrona uprawnień pracowniczych określonych w przepisach prawa pracy.

Aktem prawnym regulującym funkcjonowanie społecznej inspekcji pracy jest ustawa z 24 czerwca 1983 r. o społecznej inspekcji pracy (tekst jedn. DzU z 2015 r., poz. 567 ze zm.). Jej przepisy szczegółowo regulują takie kwestie, jak:

- struktura społecznej inspekcji pracy (dalej: sip),

- uprawnienia sip,

- wybór i odwołanie sip,

- współdziałanie z Państwową Inspekcją Pracy,

- odpowiedzialność za uniemożliwianie działalności sip.

Wybrane zagadnienia dotyczące sip reguluje również kodeks pracy w rozdziale IIb działu I „nadzór i kontrola przestrzegania prawa pracy". Zgodnie z art. 185 k.p. społeczną kontrolę przestrzegania prawa pracy – w tym przepisów i zasad bhp – sprawuje społeczna inspekcja pracy. Z kolei art. 207 § 2 pkt 7 k.p. nakłada na pracodawcę obowiązek realizowania zaleceń społecznego inspektora pracy. Art. 23712 § 1 k.p. zobowiązuje zaś pracodawcę zatrudniającego więcej niż 250 pracowników do powołania komisji bhp, w skład której wchodzą m.in. społeczni inspektorzy pracy. Przewodniczącym tej komisji jest pracodawca lub osoba przez niego upoważniona, a wiceprzewodniczącym – społeczny inspektor pracy lub przedstawiciel pracowników.

Niektóre zagadnienia dotyczące sip zostały również uregulowane w rozporządzeniu Rady Ministrów z 1 lipca 2009 r. w sprawie ustalenia okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy (DzU nr 105, poz. 870).

Rola związków zawodowych

Społeczna inspekcja pracy nie może prowadzić swoich zadań w każdym zakładzie pracy. Wybory sip leżą bowiem w gestii zakładowych organizacji związkowych. Jeżeli takie w zakładzie nie funkcjonują, nie będzie też działać sip.

Rolą zakładowych organizacji związkowych jest dostosowanie organizacji sip do struktury zakładu pracy i wynikających z niej potrzeb. Oznacza to, że zakładowa organizacja związkowa decyduje, czy struktura sip powinna być rozbudowana, czy też nie.

Z art. 3 ustawy o sip wynika następująca struktura społecznego nadzoru nad warunkami pracy:

- zakładowy społeczny inspektor pracy – dla całego zakładu pracy,

- oddziałowi (wydziałowi) społeczni inspektorzy pracy – dla poszczególnych oddziałów (wydziałów),

- grupowi społeczni inspektorzy pracy – dla komórek organizacyjnych oddziałów (wydziałów).

Społecznym inspektorem pracy może być pracownik danego zakładu pracy, który jest członkiem związku zawodowego i nie zajmuje stanowiska kierownika zakładu pracy lub stanowiska kierowniczego bezpośrednio podległego kierownikowi zakładu.

Zakładowe organizacje związkowe mogą jednak również postanowić, że społecznym inspektorem pracy może być także pracownik zakładu, który nie jest członkiem związku zawodowego.

Ważne doświadczenie i staż

Właściwa realizacja zadań nałożonych na społecznego inspektora pracy przesądza, że nie może to być przypadkowa osoba. Powinna ona posiadać niezbędną znajomość zagadnień wchodzących w zakres działania sip.

Zakładowy społeczny inspektor pracy powinien mieć co najmniej 5-letni staż pracy w branży, do której należy zakład oraz co najmniej 2-letni staż pracy w danym zakładzie. Z kolei oddziałowy lub grupowy społeczny inspektor pracy musi legitymować się co najmniej 2-letnim stażem pracy w tej branży oraz pracować w danej firmie nie krócej niż rok.