Na liście osób fizycznych podlegających obowiązkowo tym składkom próżno szukać osób, które pełnią taką funkcję. Nie oznacza to jednak, że z zasady są one wykluczone.
Dwa różne stosunki
Powołanie w skład zarządu spółki prawa handlowego następuje z mocy uchwały właściwego jej organu. Orzecznictwo (np. wyrok Sądu Najwyższego z 23 stycznia 2009, I PK 118/08) i doktryna są zgodne co do tego, że powołanie osoby do zarządu spółki prawa handlowego powoduje jedynie powstanie stosunku organizacyjnego między nią a spółką. W takim wypadku nie mamy do czynienia z powołaniem w rozumieniu kodeksu pracy. Co za tym idzie nie zostaje nawiązany stosunek pracy. Prawa i obowiązki stron określa kodeks spółek handlowych i postanowienia umowy spółki.
To, że powołanie w skład zarządu spółki nie jest tożsame z nawiązaniem pracowniczego lub niepracowniczego stosunku zatrudnienia (np. umowa-zlecenie, kontrakt menedżerski), powoduje, że zarządca sprawujący swoje obowiązki wyłącznie na podstawie takiego powołania nie podlega obowiązkowi ubezpieczeń społecznych oraz zdrowotnego. Otrzymywane przez niego wynagrodzenie jest wolne od składek.
Jako pracownik
W praktyce dość często nawiązaniu stosunku organizacyjnego towarzyszy nawiązanie między spółką prawa handlowego a członkiem jej zarządu stosunku pracy lub tzw. niepracowniczego stosunku zatrudnienia. Członek zarządu, z którym taka spółka nawiązała stosunek pracy, podlega ubezpieczeniom społecznym i zdrowotnemu na zasadach właściwych dla pracowników.
Wtedy taki członek zarządu od dnia nawiązania stosunku pracy do dnia jego ustania podlega obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym w pełnym zakresie, a także ubezpieczeniu zdrowotnemu. Nie ma przy tym znaczenia, czy taki zarządca ma ustalone prawo do emerytury lub renty, czy jest uczniem lub studentem.
Składki społeczne i zdrowotna pracownika członka rządu należą się od przychodów ze stosunku pracy w rozumieniu przepisów podatkowych. Wyjątek dotyczy wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy wskutek choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną, zasiłków i świadczenia rehabilitacyjnego z ubezpieczeń chorobowego i wypadkowego oraz przychodów wymienionych w § 2 ust. 1 rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej z 18 grudnia 1998 w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (DzU nr 161, poz. 1106 ze zm., dalej rozporządzenie).
W piśmiennictwie (A. Bartosiewicz, R. Kubacki, „PIT. Komentarz”, Lex 2010) pojawia się pogląd, że gdy istnieje wątpliwość, czy dany przychód członka zarządu jest przychodem ze stosunku pracy, czy tym z działalności wykonywanej osobiście, należy badać postanowienia umowy o pracę. Pozwoli to rozstrzygnąć, czy wykonanie danej czynności zalicza się do obowiązków pracowniczych, czy nie. Gdy do wykonania czynności podatnik jest zobowiązany jako pracownik, przychód z niej będzie przychodem ze stosunku pracy.
Jako zleceniobiorca
Z uwagi na elastyczność takiego zatrudnienia spółki prawa handlowego dość powszechnie zawierają z członkami zarządu umowy-zlecenia lub inne o świadczenie usług, do których stosuje się przepisy o zleceniu (np. kontrakt menedżerski, umowa o zarządzenie przedsiębiorstwem itd.).
Członek zarządu wykonujący pracę na podstawie takich umów podlega ubezpieczeniom społecznym i zdrowotnemu na zasadach właściwych dla zleceniobiorców. Zatem od dnia wskazanego w umowie jako dzień rozpoczęcia jej wykonywania do dnia jej rozwiązania lub wygaśnięcia obowiązkowe są ubezpieczenia emerytalne, rentowe, wypadkowe i zdrowotne, a dobrowolne – ubezpieczenie chorobowe.
Zgodnie z przyjętą przez ZUS interpretacją ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych u członka zarządu, który wykonuje zlecenie w zakresie równocześnie prowadzonej działalności gospodarczej, ale w rozumieniu przepisów podatkowych, osiąga z tego zlecenia przychody z działalności wykonywanej osobiście, mamy do czynienia ze zbiegiem dwóch tytułów do ubezpieczeń społecznych i zdrowotnego. Będzie to więc zbieg zlecenia bądź innej umowy o świadczenie usług oraz pozarolniczej działalności. O tym, co z nich ma charakter obowiązkowy, rozstrzyga art. 9 ust. 2 i 2a ustawy o sus.
W takim wypadku – według ZUS – nie stosuje się zasady, że umowa-zlecenie lub o świadczenie usług wykonywana w działalności gospodarczej nie stanowi odrębnego tytułu do ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego. Pamiętajmy jednak, że tę interpretację Sąd Najwyższy odrzucił w wyrokach z 14 grudnia 2010 (I UK 209/10), 11 sierpnia 2009 (III UK 27/09) i 9 grudnia 2008 (I UK 138/08). W ostatnim z nich SN stwierdził, że umowa o zarządzanie przedsiębiorstwem (spółką) lub kontrakt menedżerski nie są samodzielną podstawą podlegania ubezpieczeniom społecznym, jeżeli są realizowane w zakresie pozarolniczej działalności gospodarczej.
Rencista i student
O ile u pracownika posiadanie ustalonego prawa do emerytury lub renty bądź statusu ucznia czy studenta nie ma większego znaczenia dla obowiązku ubezpieczeń społecznych, o tyle u zleceniobiorców okoliczności te istotnie wpływają na ich sytuację prawną. Członek zarządu zleceniobiorca nie jest bowiem objęty obowiązkiem ubezpieczeń społecznych, a w konsekwencji też ubezpieczeniem zdrowotnym, jeżeli nie ukończył 26 lat i ma status ucznia lub studenta. Obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym nie podlega także członek zarządu zleceniobiorca z ustalonym prawem do emerytury lub renty, który równocześnie jest zatrudniony w innej firmie jako pracownik, bez względu na wysokość przychodów ze stosunku pracy.
Z reguły odpłatność za wykonanie przez członka zarządu umowy-zlecenia lub innej o świadczenie usług określa się kwotowo, w kwotowej stawce godzinowej, akordowej lub prowizyjnej. Stąd podstawę wymiaru składek zarządcy – zleceniobiorcy – stanowi przychód ze zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług w rozumieniu przepisów podatkowych.
Do członków zarządu zleceniobiorców stosuje się odpowiednio § 2 – 4 rozporządzenia składkowego. Oznacza to, że przy ustalaniu podstawy wymiaru składek społecznych i zdrowotnej stosuje się odpowiednio wyłączenia z tej podstawy przewidziane w § 2 ust. 1.
Ubezpieczenie zdrowotne obowiązkowe
Członkowie zarządu, którzy pozostają w pracowniczym lub niepracowniczym stosunku zatrudnienia (czyli pracują na zlecenie lub inną umowę o świadczenie usług, do której stosuje się przepisy kodeksu cywilnego o zleceniu), podlegają też obowiązkowo ubezpieczeniu zdrowotnemu.
Wymogu uregulowania tej składki nie wyłącza wobec członka zarządu to, że ma inny tytuł do tego ubezpieczenia. Podstawę wymiaru składki zdrowotnej zarządcy będącego pracownikiem lub zleceniobiorcą zasadniczo ustala się, stosując przepisy regulujące podstawę wymiaru składek społecznych tych ubezpieczonych.