Jeżeli ZUS nie ustali prawa do świadczenia (z ubezpieczeń społecznych lub zleconych do wypłaty na mocy odrębnych przepisów albo umów międzynarodowych) lub go nie wypłaci w terminach przewidzianych w przepisach, ma obowiązek doliczyć do niego odsetki ustawowe, określone przepisami prawa cywilnego. Nie dotyczy to jednak przypadku, gdy to opóźnienie jest następstwem okoliczności, za które nie ponosi on odpowiedzialności. Wskazuje na to art. 85 ust. 1 ustawy z 13 października 1998 r.  o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. DzU z 2009 r. nr 205, poz. 1585 ze zm.).

W sytuacji, gdy ubezpieczony wygrywa w sądzie sprawę np. o przyznanie emerytury lub renty, pojawia się problem wypłaty odsetek ustawowych. Zazwyczaj ZUS nie jest skłonny do ich naliczania z własnej inicjatywy.

Kwestia terminów

Regulacja terminów jest rozwinięta w art. 118 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn. DzU z 2009 r. nr 153, poz. 1227 ze zm.). Stanowi on m.in., że ZUS wydaje decyzję w sprawie prawa do świadczenia lub ustalenia jego wysokości po raz pierwszy w ciągu 30 dni od wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania tej decyzji. Jeśli zaś prawo do świadczenia lub jego wysokość ustali orzeczeniem organ odwoławczy, za dzień wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji uważa się dzień wpływu tego prawomocnego orzeczenia – pod warunkiem, że ZUS nie ponosi odpowiedzialności za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji.

To sąd w orzeczeniu kończącym sprawę powinien przesądzić, czy ZUS ponosi odpowiedzialność za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji. Potwierdził to Sąd Najwyższy w wyroku z 28 kwietnia 2010 r. (II UK 330/2009), kiedy stwierdził: Przepis zawarty w zdaniu drugim art. 118 ust. 1a ustawy emerytalnej nakłada na sąd przyznający prawo do świadczenia obowiązek zamieszczenia z urzędu w sentencji wyroku rozstrzygnięcia w przedmiocie odpowiedzialności organu rentowego odnośnie do nieustalenia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji, tj. albo stwierdzającego taką odpowiedzialność, albo jej brak.

Gdy sąd zapomniał

Problem pojawia się wówczas, gdy sąd w orzeczeniu nie wskaże, czy ZUS ponosi odpowiedzialność za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji. W takiej sytuacji ubezpieczony powinien w pierwszej kolejności złożyć wniosek o uzupełnienie wyroku na podstawie art. 351 kodeksu postępowania cywilnego. Pozwala on stronie zgłosić w ciągu 2 tygodni od ogłoszenia wyroku (albo od dnia jego doręczenia z urzędu), wniosek o uzupełnienie wyroku – jeżeli sąd nie orzekł o całości żądania, o natychmiastowej wykonalności albo nie zamieścił w wyroku dodatkowego orzeczenia, które według przepisów ustawy powinien był zamieścić z urzędu. Jednak często ubezpieczeni o tym zapominają, szczególnie w sytuacji uzyskania korzystnego dla siebie rozstrzygnięcia. Sprawa zaległych odsetek schodzi wtedy zwykle na drugi plan. Czy w takiej sytuacji odsetki bezpowrotnie przepadają?

Pomocne orzeczenie

Trzeba zacząć od tego, że prawomocny wyrok sądowy w części nieobjętej jego sentencją, nie korzysta z przymiotu związania jego treścią innych organów oraz powagi rzeczy osądzonej, o jakich mowa w art. 365 i art. 366 k.p.c. W takiej sytuacji sprawa odsetek nie jest więc w ogóle przedmiotem rozstrzygnięcia sądu i można skutecznie się ich domagać.

W sukurs ubezpieczonym przyszedł Sąd Najwyższy, który stwierdził, że brak orzeczenia sądu o odpowiedzialności ZUS za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji nie pozbawia ubezpieczonego prawa do odsetek za opóźnienie w wypłacie świadczenia. Potwierdził to w uchwale z 24 marca 2011 r. (I UZP 2/2011). W rezultacie ubezpieczony powinien złożyć wniosek o ich wypłatę do ZUS, wskutek czego otrzyma odrębną decyzję, od której będzie przysługiwało prawo złożenia odwołania do sądu.

Skoro jedyną przesłanką przyznania odsetek jest uchybienie przez ZUS terminowi do ustalenia prawa lub wypłaty świadczenia, to w odrębnym postępowaniu ubezpieczony musi wykazać zaistnienie tego opóźnienia. Za uchybienie terminowi w rozumieniu komentowanego przepisu uważa się zarówno niewydanie w ustawowo określonym czasie decyzji przyznającej prawo, jak i wydanie błędnej decyzji (odmawiającej tego prawa, mimo spełnienia przez wnioskodawcę warunków jego uzyskania), następnie zmienionej przez sąd w postępowaniu odwoławczym.

Prawo do odsetek przysługuje zatem, jeśli sąd ustali, że ZUS ponosi odpowiedzialność za opóźnienie w ustaleniu prawa lub wypłacie świadczenia.

Wzruszenie decyzji

Jeśli wniosek ubezpieczonego o wypłatę odsetek ZUS załatwił decyzją odmawiającą ich wypłaty, a w ustawowym terminie nie odwołał się on do sądu na skutek swojego zaniedbania, to może wzruszyć taką decyzję na podstawie art. 83a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Jak wynika z ustępu 1 tego przepisu, prawo lub zobowiązanie stwierdzone decyzją ostateczną ZUS ustala się ponownie na wniosek zainteresowanego lub z urzędu, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawniono okoliczności istniejące przed jej wydaniem, które mają wpływ na to prawo lub zobowiązanie. Ubezpieczony musi jednak wykazać zaistnienie nowych dowodów, co w praktyce może okazać się kłopotliwe.

Łatwiejszym trybem wzruszenia decyzji jest skorzystanie z rozwiązania określonego w art. 83a ust. 2 powyższej ustawy w związku z art. 154 § 1 kodeksu postępowania administracyjnego. Pierwszy z nich mówi, że decyzje ostateczne ZUS, od których nie wniesiono odwołania do właściwego sądu, organ ten może z urzędu uchylić, zmienić lub unieważnić na zasadach określonych w przepisach k.p.a. Z kolei art. 154 § 1 k.p.a. stanowi, że organ administracji publicznej może w każdym czasie uchylić lub zmienić wydaną przez siebie decyzję ostateczną, na mocy której żadna ze stron nie nabyła prawa, jeżeli przemawia za tym interes społeczny lub słuszny interes strony. Ubezpieczony powinien więc powołać się przede wszystkim na swój słuszny interes. Wtedy pozostawienie w obrocie prawnym decyzji, która jest w oczywistej sprzeczności z zebranym w sprawie materiałem dowodowym, jest sprzeczne z interesem społecznym.

Autor jest radcą prawnym

Odmowa, mimo braku podstaw

Sąd uznaje, że możliwe było terminowe ustalenie uprawnień wnioskodawcy do świadczenia, a opóźnienie w tym względzie nastąpiło z przyczyn, za które ZUS ponosi odpowiedzialność, jeśli łącznie wystąpiły przesłanki:

Nie ma znaczenia, czy można zarzucić ZUS brak należytej staranności w wykładni i stosowaniu prawa. Potwierdził to SN w wyroku  z 25 stycznia 2005 r. (I UK 159/2004).