Prawidłowość orzekania o czasowej niezdolności do pracy z powodu choroby oraz wystawiania zaświadczeń lekarskich podlega kontroli. W pierwszym okresie choroby zasiłek chorobowy wypłaca pracodawca, zaś później ZUS.

Na podstawie art. 92 § 1 pkt 1 kodeksu pracy za czas niezdolności pracownika do pracy wskutek choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną – trwającej łącznie do 33 dni w ciągu roku kalendarzowego, a u pracownika, który ukończył 50. rok życia – trwającej łącznie do 14 dni w ciągu roku kalendarzowego – zachowuje on prawo do 80 proc. wynagrodzenia, chyba że obowiązujące u danego pracodawcy przepisy przewidują wyższe wynagrodzenie z tego tytułu.

Natomiast zgodnie z art. 92 § 4 k.p. za czas niezdolności do pracy trwającej łącznie dłużej niż 33 dni w ciągu roku kalendarzowego, a u pracownika, który ukończył 50. rok życia, trwającej łącznie dłużej niż 14 dni w ciągu roku kalendarzowego, zatrudnionemu przysługuje zasiłek chorobowy na zasadach określonych w odrębnych przepisach. Chodzi m.in. o ustawę zasiłkową.

Sprawdzi orzecznik...

Kontrolę wykonują przede wszystkim lekarze orzecznicy ZUS, którzy mogą:

• przeprowadzić badanie lekarskie ubezpieczonego w wyznaczonym miejscu lub w miejscu jego pobytu,

• skierować go na badanie specjalistyczne przez lekarza konsultanta ZUS,

• zażądać od wystawiającego zaświadczenie lekarskie udostępnienia dokumentacji medycznej dotyczącej ubezpieczonego stanowiącej podstawę wydania zaświadczenia lekarskiego lub udzielenia wyjaśnień i informacji w sprawie,

• zlecić wykonanie badań pomocniczych w wyznaczonym terminie.

ZUS wysyła do ubezpieczonego, za zwrotnym potwierdzeniem odbioru, wezwanie, w którym określa termin badania przez lekarza orzecznika ZUS albo przez lekarza konsultanta. Wolno mu także domagać się dostarczenia posiadanych wyników badań pomocniczych. Jeśli pracownik uniemożliwia przeprowadzenie badania lub nie dostarczy posiadanych wyników badań we wskazanym terminie, zaświadczenie lekarskie traci ważność od dnia następującego po tej dacie.

Ponadto jeżeli po analizie dokumentacji medycznej i przeprowadzeniu badania ubezpieczonego lekarz orzecznik ZUS określi wcześniejszą datę ustania niezdolności do pracy niż orzeczona w zaświadczeniu lekarskim, za okres od tej daty zaświadczenie traci ważność.

W takim wypadku orzecznik ZUS wystawia zaświadczenie, które jest traktowane na równi z tym stwierdzającym brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku, wydanym w myśl art. 229 § 4 k.p. Zaświadczenie wręcza się w dniu badania ubezpieczonemu, informując go równocześnie o konieczności doręczenia go pracodawcy.

...lub zakład pracy

Z ustawy zasiłkowej wynika, że kontrole przeprowadzają nie tylko lekarze ZUS. Na podstawie art. 68 ust. 1 ustawy zasiłkowej ZUS oraz płatnicy składek, którzy zgłaszają do ubezpieczenia chorobowego powyżej 20 ubezpieczonych, mogą kontrolować ubezpieczonych co do prawidłowości wykorzystywania zwolnień od pracy zgodnie z ich celem.

Są także upoważnieni do formalnego badania zaświadczeń lekarskich. Szczegółowe zasady kontroli pracodawcy określa rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 27 lipca 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy oraz formalnej kontroli zaświadczeń lekarskich (DzU nr 65, poz. 743 ze zm.).

Pracodawca może przeprowadzać kontrolę formalną zwolnień polegającą na sprawdzeniu, czy zaświadczenie lekarskie:

• nie zostało sfałszowane,

• zostało wydane zgodnie z przepisami w sprawie zasad i trybu wystawiania zaświadczeń lekarskich.

Ponadto pracodawca może zbadać prawidłowość wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy z powodu choroby. Polega to na ustaleniu, czy ubezpieczony w okresie orzeczonej niezdolności do pracy:

• nie wykonuje pracy zarobkowej,

• nie wykorzystuje zwolnienia lekarskiego od pracy w sposób niezgodny z jego celem.

Kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy należy dokonywać w miarę potrzeby, bez ustalania z góry stałych jej terminów, a nasilać szczególnie w okresach, w których występuje zwiększona absencja z powodu choroby lub sprawowania opieki (§ 7 rozporządzenia).

Osobie kontrolującej prawidłowość wykorzystywania zwolnień płatnik składek wystawia imienne upoważnienie. Uprawnia ono do wykonywania kontroli również w miejscu zamieszkania, miejscu czasowego pobytu lub miejscu zatrudnienia osoby kontrolowanej. Oznacza to, że takiemu kontrolerowi wolno odwiedzić chorego w jego mieszkaniu.

Protokół musi być

Jeśli w trakcie badania wyjdą na jaw nieprawidłowości, osoba kontrolująca sporządza protokół. W nim podaje, na czym polegało niewłaściwe wykorzystywanie zwolnienia lekarskiego od pracy.

Przedstawia go ubezpieczonemu, aby mógł wnieść do niego uwagi. Wątpliwości, czy zwolnienie lekarskie wykorzystywane było niezgodnie z jego celem, rozstrzyga właściwa jednostka organizacyjna ZUS. Powinna przy tym uzyskać opinię lekarza leczącego. W razie sporu ZUS podejmuje decyzję, od której przysługują środki odwoławcze na zasadach ogólnych.

Wniesienie uwag do protokołu (zakładając, że podważają one ustalenia pracodawcy) powoduje, że pracownik nie musi następnego dnia stawić się w pracy. Dopiero orzeczenie lekarza ZUS lub decyzja ZUS rozstrzygająca spór może spowodować taką konieczność.

Dyscyplinarka niewykluczona

Ustalenia pracodawcy mogą też znaleźć się we wniosku o przeprowadzenie kontroli pracownika przez ZUS, co ułatwi wydanie właściwej decyzji o prawidłowości orzeczenia o niezdolności do pracy.

Przykład

Pan Mirosław, przedstawiciel handlowy, otrzymał zwolnienie lekarskie na 14 dni. Z zaświadczenia wynikało, że w czasie choroby powinien leżeć. W połowie zwolnienia pracodawca otrzymał informację od innego pracownika, że w tym czasie pan Mirosław przeprowadza się do nowego mieszkania.

Pracodawca niezwłocznie złożył wniosek do ZUS, aby skontrolować zwolnienie. Jednocześnie chcąc uzyskać dowody o zachowaniu pracownika, wynajął agencję detektywistyczną, która miała zebrać dowody zachowania pana Mirosława.

U pracownika z przykładu konsekwencje mogą być surowe. Po pierwsze niewykluczone, że ZUS po przeprowadzeniu kontroli stwierdzi, że podwładny jest zdolny do pracy. Następnego dnia powinien on zameldować się w pracy. Tam może czekać na niego oświadczenie o rozwiązaniu angażu bez wypowiedzenia. Potwierdził to Sąd Najwyższy w wyroku z 21 października 1999 r. (I PKN 308/99).

Stwierdził, że wykorzystywanie zwolnienia lekarskiego niezgodnie z jego przeznaczeniem może być naruszeniem podstawowych obowiązków pracowniczych i stanowić uzasadnioną przyczynę rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia na podstawie art. 52 § 1 pkt 1 k.p. tylko wtedy, gdy pracownikowi można przypisać winę, co najmniej w postaci rażącego niedbalstwa.

Korzystanie z usług prywatnego detektywa jest w takich sytuacjach dozwolone. Usługi detektywistyczne są bowiem legalne. Szczegółowo reguluje je ustawa z 6 lipca 2001 r. o usługach detektywistycznych (DzU nr 12, poz. 110 ze zm.). Co ważne, materiał zebrany przez detektywa można wykorzystać w ewentualnym postępowaniu sądowym. Także samego detektywa wolno przesłuchać w charakterze świadka.

Bez zasiłku

Pamiętajmy, że celem zwolnienia lekarskiego jest jak najszybszy powrót pracownika do pełnej sprawności fizycznej lub psychicznej. Na mocy art. 17 ustawy zasiłkowej ubezpieczony wykonujący w okresie orzeczonej choroby pracę zarobkową lub wykorzystujący zwolnienie w sposób niezgodny z jego celem traci prawo do zasiłku chorobowego za cały okres tej niedyspozycji.

Gdy podwładny wbrew zaleceniu lekarza podejmuje wysiłek fizyczny, niweczy intencję zwolnienia od pracy. Dlatego nietrudno o rychłe rozstanie w trybie dyscyplinarnym. W wyroku z 16 listopada 2000 r. (I PKN 44/00) SN wskazał, że przejawem troski pracownika niezdolnego do pracy wskutek choroby o dobro zakładu jest stosowanie się do wskazań lekarskich i powstrzymywanie się od wykonywania czynności mogących przedłużyć jego nieobecność w pracy (art. 211 pkt 5 k.p. w związku z art. 100 § 2 pkt 3 k.p.).

Inne zajęcie...

To jednak nie reguła. Wszystko zależy od okoliczności sprawy.

W wyroku z 3 marca 2010 r. (III UK 71/09) SN przyjął, że możliwość uznania, że nie dochodzi do utraty prawa do zasiłku chorobowego przy aktywności zmierzającej do osiągnięcia zarobku w czasie pobierania tego zasiłku, występuje tylko wtedy, gdy ma ona charakter incydentalny i wymuszony okolicznościami.

Nie każde zachowanie pracownika w czasie zwolnienia wolno zatem zakwalifikować jako naruszenie skutkujące rozstaniem.

Przykład

Pani Ewa otrzymała zaświadczenie lekarskie o niezdolności do pracy z powodu depresji. W czasie absencji postanowiła przeprowadzić się do innego mieszkania i uczestniczyła w przenoszeniu mebli, książek, kwiatów.

O zachowaniu pracownika pracodawca zawiadomił ZUS, który jednak nie stwierdził nieprawidłowości w wykorzystaniu zwolnienia lekarskiego.

W tej sytuacji nie sposób zarzucić pracownikowi zachowanie sprzeczne z celem zwolnienia lekarskiego – podejmowany wysiłek fizyczny nie wpłynie negatywnie na czas absencji, gdyż nie jest związany z przechodzoną chorobą.

...lub praca

Często zdarza się, że pracownik w czasie zwolnienia lekarskiego wykonuje inną pracę. Ocena takiego zachowania nie jest jednoznaczna. Zatem wykonywanie innej pracy nie oznacza automatycznie naruszenia obowiązków pracowniczych.

Wykonywanie pracy (prowadzenie innej działalności) w czasie zwolnienia lekarskiego może być kwalifikowane jako naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych wtedy, gdy pracownik swoim zachowaniem przekreśla cele zwolnienia lekarskiego – jak najszybszy powrót do zdrowia i odzyskanie zdolności do wykonywania pracy.

Przez to narusza interes pracodawcy polegający na gotowości pracownika do świadczenia pracy (na możliwości korzystania z pracy w pełni sprawnego fizycznie i psychicznie pracownika). Tak uznał SN w wyroku z 11 czerwca 2003 r. (I PK 208/02).