- ZUS wydał niedawno decyzję o niepodleganiu przeze mnie ubezpieczeniom społecznym, w tym chorobowemu, od 1 maja 2023 r. Zatrudnił mnie na zlecenie znajomy w niepublicznym przedszkolu do opieki nad dziećmi. Wiedział, że jestem w ciąży. Według ZUS umowa jest pozorna, nieważna i sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Czy jest podstawa do podważenia decyzji ZUS? – pyta czytelniczka.

W podanym stanie faktycznym istnieją podstawy do podważenia decyzji ZUS. Sam fakt zatrudnienia kobiety w stanie ciąży nie oznacza, że umowa jest pozorna czy obarczona nieważnością. Strony stosunku zobowiązaniowego mogą swobodnie kształtować warunki umowy. Z perspektywy ubezpieczeń społecznych kluczowe jest realne, rzeczywiste wykonywanie tych warunków, co stwarza uzasadnione przesłanki do objęcia ubezpieczeniami społecznymi zleceniobiorczyni.

Decyzja ZUS

Z kontekstu pytania należy wnioskować, że sporną kwestią jest podleganie przez czytelniczkę ubezpieczeniom społecznym w związku z zatrudnieniem na podstawie umowy zlecenie. Skoro mowa o zleceniu, warto w pierwszej kolejności wspomnieć o przepisach ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. DzU z 2023 r., poz. 1230 ze zm.). Z treści art. 6 ust. 1 pkt 4 w zw. z art. 12 ust. 1 tej ustawy wynika, że obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym podlegają m.in. osoby fizyczne, które na obszarze Polski wykonują pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, zwane dalej „zleceniobiorcami”. Przystąpienie do ubezpieczenia chorobowego jest zaś zależne od złożenia przez te osoby stosownego wniosku.

W podanym stanie faktycznym stwierdzono, że decyzja ZUS była konsekwencją uznania umowy zlecenia za nieważną i sprzeczną z zasadami współżycia społecznego, co skutkowało wyłączeniem czytelniczki z ubezpieczeń społecznych.

Faktyczna praca

Na kanwie podanego stanu faktycznego warto odnotować stanowisko zawarte w wyroku Sądu Okręgowego Warszawa – Praga w Warszawie z 9 marca 2023 r. (VII U 931/22). Sąd weryfikował w nim decyzję ZUS, na mocy której organ rentowy stwierdził, że zleceniobiorczyni nie podlega ubezpieczeniom. Tu również zatrudniona była w ciąży, a zleceniodawca miał o tym wiedzę. Sąd podważył decyzję ZUS, na co złożyły się określone argumenty natury prawnej.

Po pierwsze, sąd stwierdził, że umowa zlecenia była realizowana, co wynikało z zeznań świadków oraz dokumentów zgromadzonych w toku postępowania. Ponadto powołując się na art. 734 kodeksu cywilnego sąd podał, że poprzez umowę zlecenia przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie. Jakkolwiek treść przepisu wyraźnie wskazuje czynności prawne, to doktryna i orzecznictwo zgodnie wskazują, że umowa zlecenia może obejmować również zlecenie na wykonywanie czynności faktycznych. Umowa zlecenia należy do kategorii umów o świadczenie usług, a więc do wykonywania czynności mieszczących się w zakresie określonym wolą stron.

Ważna wola stron

Po drugie, podkreślono, że strony zawierające umowę zlecenia, stosownie do treści art. 3531 k.c., mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Wedle woli stron umowa zlecenie może dotyczyć tak pojedynczego wykonania konkretnej czynności, jak i wykonywania wielokrotnego, powtarzalnego, rozciągniętego w czasie. Odpowiedzialność osoby przyjmującej zlecenie jest rozpatrywana w zakresie jej starannego działania przy wykonywaniu przedmiotu zlecenia. Oznacza to, że czynnikiem decydującym przy ocenie pracy tej osoby jest kryterium wykonywania przez nią czynności na określonym poziomie, ustalonym przez strony stosunku prawnego.

Po trzecie, sąd wskazał także, że oświadczenia woli zawarte w umowie zlecenia należy, zgodnie z treścią art. 65 § 1 k.c., tłumaczyć tak, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, w których zostały złożone, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje. Należy mieć również na uwadze przepis art. 65 § 2 k.c., z którego wynika, że przy umowach – a więc i w przypadku zlecenia – należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, niż opierać się na jej dosłownym brzmieniu. Istotne jest wreszcie i to, że dla umowy zlecenia nie została przewidziana forma szczególna.

Ważność czynności prawnej

Po czwarte, sąd odniósł się także do art. 83 § 1 k.c., z którego wynika, że nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Pozorność umowy wyraża się w braku zamiaru wywołania skutków prawnych przy jednoczesnym zamiarze stworzenia okoliczności mających na celu zmylenie osób trzecich. Nieważność spowodowaną pozornością czynności prawnej należy odróżnić od nieważności czynności prawnej mającej na celu obejście ustawy czy sprzecznej z zasadami współżycia społecznego. Czynność prawna mająca na celu obejście ustawy polega na takim ukształtowaniu jej treści, które z formalnego punktu widzenia nie sprzeciwia się ustawie, ale w rzeczywistości zmierza do zrealizowania celu, którego osiągnięcie jest przez ustawę zakazane.

Po piąte, sąd rozpatrując zarzut pozorności powołany przez ZUS, wskazał, że kluczowe jest ustalenie, czy w związku z zawarciem umowy zlecenia z płatnikiem składek, zleceniobiorca faktycznie wykonywał odpłatnie czynności na jego rzecz, jak również jaki był realny cel przyświecający stronom przy zawiązywaniu tego stosunku cywilnoprawnego. W tym aspekcie sąd stwierdził, że płatnik składek i ubezpieczona wykazali, że zlecenie było faktycznie realizowane. Płatnik miał bowiem uzasadnione zapotrzebowanie na nowego pracownika, wypłacono wynagrodzenie, prowadzono ewidencję godzin, a ponadto były zeznania świadków, którzy potwierdzili wykonywanie czynności przez zleceniobiorcę. W tych uwarunkowaniach faktycznych sąd uznał, że koncepcja ZUS jest wadliwa – zakładająca pozorność i nieważność zlecenia. Sąd wskazał, że: Skoro zatem umowa zlecenia była przez strony rzeczywiście wykonywana, to nie zachodzą przesłanki do uznania jej za nieważną w myśl art. 58 § 1 k.c. i w konsekwencji wyłączenia (…) z ubezpieczeń emerytalnego, rentowych, wypadkowego i chorobowego, związanych z umową zlecenia (…).

Autor jest radcą prawnym