Pierwszym krokiem jest wniesienie firmy do Fundacji Rodzinnej (FR). Prawie zawsze odbywa się to w formie udziałów lub akcji. Raczej nie robi się tego w formie aktywów albo zorganizowanej części przedsiębiorstwa. To ważne, ponieważ sprzedaż aktywów wniesionych do FR – innych niż udziały czy akcje – wiąże się z podatkiem CIT po stronie FR. Z tego względu, w praktyce wiele transakcji z udziałem FR poprzedza przekształcenie działalności gospodarczej fundatora lub spółki osobowej z jego udziałem, w spółkę kapitałową, a następnie wniesienie jej udziałów / akcji do FR.
Kluczowe formalności przy wnoszeniu udziałów do fundacji rodzinnej
Sam proces wniesienia ma kluczowe znaczenie. Jeśli zostanie przeprowadzony wadliwie, może zostać podważony. W szczególności sąd może nie zarejestrować zmiany własności udziałów wnoszonej spółki. Względnie prawidłowość procesu wnoszenia udziałów / akcji do FR może być zakwestionowana w ramach audytu prawnego przeprowadzanego przez kupującego.
Należy też pamiętać o formalnościach. Ważne są zgody małżonków – darowizna z majątku wspólnego co do zasady wymaga zgody drugiego małżonka na mocy art. 37 § 1 pkt 4 ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy (KRIO). Często niezbędne bywają zgody korporacyjne, np. ze strony spółki, której udziały są wnoszone.
Trzeba pamiętać, że wniesienie udziałów do FR jest formą zmiany struktury właścicielskiej spółki i niesie ze sobą wszystkie wynikające z tego konsekwencje. Mogą na to zareagować banki finansujące spółkę, leasingodawcy, a także pozostali wspólnicy. Problemy mogą pojawić się na gruncie UOKiK-u (ograniczenia w koncentracji) oraz okresów trwałości (w zakresie w jakim wnoszona spółka była beneficjentem pomocy publicznej). Stosuje się tu normalne reguły ograniczeń w rozporządzaniu udziałami – klauzule change of control, prawo pierwokupu, prawo pierwszeństwa nabycia, lock-up, drag along (prawo pociągnięcia), tag along (prawo przyłączenia) itp.
Sposobem wniesienia jest najczęściej darowizna aktywów przez fundatora, jego osoby najbliższej lub wniesienie aktywów na poczet funduszu założycielskiego FR. Jeśli majątek jest wnoszony darowizną osoby najbliższej, należy mieć na względzie ryzyko możliwości odwołania jej po transakcji ze względu na rażącą niewdzięczność obdarowanego.
Wycena i sprzedaż aktywów przez fundację rodzinną
Wycena firmy przy wniesieniu jej do FR ma duże znaczenie. Obejmuje ona dwa zasadnicze aspekty. Po pierwsze wycenia się wartość rynkową wnoszonego majątku na potrzeby prawidłowej deklaracji wartości darowizny oraz sporządzenia poprawnego spisu mienia i bilansu FR. Po drugie określa się „wartość podatkową" wnoszonego mienia – czyli teoretyczny koszt uzyskania przychodu, który będzie istotny w momencie ewentualnej likwidacji FR.
Gdy aktywa już znajdują się w FR, teoretycznie można je sprzedawać. Zasadnicze znaczenie w takiej transakcji mają kwestie podatkowe. Sprzedaż udziałów za pośrednictwem FR może budzić podejrzenia unikania opodatkowania, bo w praktyce pozwala omijać PIT i daninę solidarnościową po stronie fundatora. Ciekawe jest to, że praktyka wnoszenia udziałów / akcji do FR i sprzedawania ich przez FR praktycznie od razu, nie została zakwestionowana przez Radę do Spraw Przeciwdziałania Unikaniu Opodatkowania. Rada oceniła, że takie działanie jest legalne, o ile środki ze sprzedaży darowanych akcji nie zostaną wypłacone na rzecz beneficjentów od razu po transakcji, tylko reinwestowane przez FR (vide uchwała nr 3/2025 z dnia 29.05.2025 r.). W szczególności z tego względu ustawa o CIT w zakresie dotyczącym opodatkowania FR jest aktualnie w procesie zmiany.
Zgodnie z procedowanym projektem ustawy o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych – zbycie mienia wniesionego lub przekazanego nieodpłatnie do FR lub nabytego (także odpłatnie) przez FR od podmiotu powiązanego będzie opodatkowane podatkiem CIT, o ile nastąpi ono przed upływem 36 miesięcy od końca roku, w którym aktywa zostały wniesione. Podatek CIT od takiej transakcji wyniesie 19% a nie sankcyjne 25%, którym co do zasady opodatkowuje się przychody FR wykraczające poza zakres dozwolonej ustawowo działalności gospodarczej. Zmiany w tym zakresie mają wejść w życie 1 stycznia 2026 r. i dotyczyć mienia wniesionego do FR po 31 grudnia 2025 roku. Czy i w jakim kształcie zmiany wejdą w życie, zobaczymy.
Sprzedaż aktywów via FR przynosi sprzedającym znaczące korzyści w sferze odpowiedzialności cywilnoprawnej. Fundator co do zasady nie odpowiada za zobowiązania FR. Oznacza to, że za zobowiązania względem kupującego na gruncie umowy sprzedaży udziałów (prawdziwość oświadczeń odnośnie sprzedawanej firmy, czy kary umowne za naruszenie zakazu konkurencji itp.) nie odpowiada osoba fizyczna, ale FR – przysłowiowy „worek z pieniędzmi”, w którym w momencie egzekucji odpowiedzialności – może ich już nie być. Doświadczony kupujący zabezpieczy się na taką odpowiedzialność poręczeniem fundatora za zobowiązania FR lub jego przystąpieniem do długu.
Główne wyzwania w transakcjach z udziałem fundacji rodzinnej
Trzeba dodać, że dodatkowe wyzwania w transakcjach z udziałem FR wynikają z praktyki. Po pierwsze, FR są długo rejestrowane (obecnie czas rejestracji wynosi do 12 miesięcy z uwagi na fakt, iż rejestracją FR zajmuje się wyłącznie Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim, I Wydział Cywilny) i w praktyce dochodzi do sprzedaży z poziomu FR w organizacji (FR niezarejestrowanej przed sąd rejestrowy, a jedynie ustanowionej aktem notarialnym). Kupujący aktywa od takiego podmiotu zasadnie może zastanawiać się - kto będzie odpowiadał na gruncie umowy, jeśli FR nie zostanie zarejestrowana? Czy przejście własności udziałów / akcji będzie wzruszalne w przypadku, gdy niezarejestrowana FR w organizacji zostanie rozwiązana? Czy fundator, który wniósł udziały / akcje na pokrycie funduszu założycielskiego, ma wobec FR roszczenie o ich zwrot?
Kolejne wyzwanie praktyczne jest osobliwe. W momencie transakcji, nie ma pewności kto ma reprezentować FR. Zasady reprezentacji spółek wynikają z KRS, którego odpis można sprawdzić online w czasie rzeczywistym. W przypadku Rejestru Fundacji Rodzinnej (RFR) takiej możliwości nie ma. Uzyskanie odpisu z RFR trwa obecnie nawet do 2 miesięcy. Odpis wydawany jest w formie papierowej i doręczany przez Sąd listownie. Sytuacja komplikuje się jeszcze bardziej gdy FR w organizacji zostanie przez przypadek wpisana do RFR w trakcie transakcji, a strony tego nie zauważą. Taki scenariusz jest całkiem możliwy zważywszy na fakt, że obecnie sąd rejestrowy doręcza postanowienia nawet z miesięczny opóźnieniem od daty ich wydania. Kwestia ta jest o tyle istotna, że ustawa o FR przewiduje odmienne zasady reprezentacji FR w organizacji i FR wpisanej do RFR. FR w organizacji reprezentuje bowiem fundator, natomiast zarejestrowaną FR – zarząd. Są to inne "organy". Umowa zawarta z naruszeniem zasad reprezentacji będzie wzruszalna.
Transakcje M&A z udziałem FR były w ciągu ostatnich 2 lat częstym zjawiskiem. Przyszłość pokaże, na ile zmiany w opodatkowaniu FR wpłyną na atrakcyjność tej instytucji. W mojej ocenie, FR nadal będą rozwiązaniem godnym rozważenia. Zmiany w ustawie o CIT wprowadzą pewność co do okresu karencji aktywów wniesionych lub przekazanych nieodpłatnie do FR lub nabytych (także odpłatnie) przez FR od podmiotu powiązanego, który musi upłynąć, aby ich sprzedaż była neutralna podatkowo i bezpieczna. Dodajmy, że FR jest przecież przede wszystkim narzędziem sukcesji i ochrony kapitału. Właściciele firm dostrzegają wielkie korzyści z tego, że środki ze sprzedaży firmy, często w milionach złotych trafiają do odrębnego podmiotu, a nie na ich prywatne konta. Ewentualne zarządzanie oczekiwaniami rodziny i spadkobierców staje się prostsze, gdy o dyspozycji środków decyduje zarząd FR, a nie rodzice – nawet, jeśli w praktyce to te same osoby.
Maciej Jojczyk
Radca prawny, Partner w kancelarii Brightspot Legal Katarzyna Orzeł, Maciej Jojczyk sp.k.
Ukończył prawo na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz aplikację radcowską przy OIRP w Krakowie. Maciej Jojczyk od lat wspiera przedsiębiorców w zakresie zakładania i kompleksowej obsługi Fundacji rodzinnych. Specjalizuje się w obsłudze prawnej sektora telekomunikacyjnego i transakcji M&A, doradzając przy sprzedaży sieci telekomunikacyjnych – od wyceny i pozyskania finansowania po negocjacje warunków transakcji. Specjalizuje się również w problematyce inwestycji w spółki we wczesnej fazie rozwoju.
