W świetle art. 22 § 1 kodeksu pracy pracodawca zobowiązany jest do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Odpłatność świadczonych przez podwładnego obowiązków to jedna z elementarnych zasad stosunku pracy.

Zakaz jest bezwzględny...

Zaangażowany nie może zrezygnować z prawa do uposażenia. Zakaz ten – określony w art. 84 k.p. – obejmuje zarówno przysługujące mu z góry, z mocy kontraktu o pracę albo innego aktu stanowiącego źródło angażu, świadczenia finansowe, niezaspokojone roszczenia płacowe, jak i pensję należną za pracę już wykonaną.

Z art. 84 k.p. jednoznacznie zatem wynika, że etatowiec może autonomicznie rozporządzać tylko wynagrodzeniem już wypłaconym.

Sąd Najwyższy w wyroku z 3 lutego 2006 r. (II PK 161/05)

podniósł, że „z art. 84 k.p. wynika zakaz nie tylko całkowitego, lecz także częściowego zrzeczenia się prawa do wynagrodzenia. Zakaz ten ma charakter bezwzględny i obejmuje zrzeczenie się prawa do wynagrodzenia za pracę w drodze wszelkich oświadczeń woli pracownika, w tym również w drodze ugody sądowej”.

Przykład

Pani Klaudia wytoczyła przeciwko swojemu byłemu pracodawcy powództwo o wypłatę wynagrodzenia za pracę za styczeń i luty 2012 r. W toku rozprawy zaproponował on ugodę polegającą na wypłacie jedynie połowy uposażenia za te okresy. Pani Klaudia się nie zgodziła. Argumentowała, że nie może zrzec się prawa do pensji ani w całości, ani w części nawet w drodze ugody. Postępowanie pani Klaudii było prawidłowe.

Analogicznie stwierdził SN w wyroku z 16 października 2009 r. (I PK 89/09).

Ochrona odpłatności za pracę nie dotyczy umów cywilnych

Podniósł m.in., że „na podstawie art. 84 k.p. nieważne jest zobowiązanie się pracownika, że w przyszłości nie będzie dochodził od pracodawcy tego wynagrodzenia za pracę (pactum de non petendo)”.

...powszechny...

Ten zakaz jest powszechny. Dotyczy każdego stosunku pracy, niezależnie od podstawy jego nawiązania.

Przykład

Pani Nina świadczyła pracę na podstawie umowy-zlecenia. Szef niezadowolony z efektów jej działań nie wypłacił jej wynagrodzenia za marzec 2012 r. Po negocjacjach pani Nina zaakceptowała wypłatę połowy honorarium, zrzekając się pozostałej części.

Następnie wystąpiła do sądu (wydział cywilny) o wypłatę reszty poborów. Podniosła, że pracownik nie może zrzec się prawa do wynagrodzenia, nie kwestionując równocześnie, że strony łączyła jedynie umowa-zlecenie. Argumentacja pani Niny nie zasługuje na uwzględnienie, ponieważ art. 84 k.p. dotyczy jedynie stosunków pracy, a nie umów-zleceń.

...i obejmuje wszystko

Ponadto zakaz odnosi się do poszczególnych elementów uposażenia, np. gratyfikacji jubileuszowej oraz należności pochodnych.

Przykład

Pani Tamara zaproponowała swojemu pracodawcy, że gdy podpisze porozumienie o rozwiązaniu umowy o pracę, ona w zamian za to zrzeknie się prawa do nagrody jubileuszowej.

Przełożony nie przystał na to. Uzasadniał, że prawo do tej nagrody korzysta z ochrony przewidzianej w art. 84 k.p. i dlatego pracownica nie może się go zrzec.

Podobnie uznał SN w wyroku z 20 czerwca 2006 r. (II PK 317/05). Stwierdził m.in., że „ochronie przewidzianej w rozdziale II działu trzeciego kodeksu pracy, oprócz wynagrodzenia za pracę w ścisłym znaczeniu, podlegają należności przysługujące pracownikowi na podstawie przepisów prawa pracy w rozumieniu art. 9 § 1 k.p. i spełniające podobne funkcje jak wynagrodzenie za pracę”.

Jednak „z art. 84 k.p. nie wynika zakaz zrzeczenia się roszczenia o odsetki. Odsetki, chociaż dotyczą niewypłaconego w terminie wynagrodzenia za pracę, mają odmienny od niego charakter. Stanowiąc rodzaj zryczałtowanego odszkodowania, nie mają żadnego elementu charakteryzującego wynagrodzenie za pracę (wyrok SN z 25 lutego 2009 r., II PK 185/08).

Zawsze nieważne

Zrzeczenie się prawa do pensji lub przeniesienie go na inną osobę w każdym wypadku będzie nieważne – bądź to na zasadzie art. 58 § 1 kodeksu cywilnego w zw. z art. 300 k.p., bądź gdy klauzulę o zrzeczeniu się lub przeniesieniu zawarto już w angażu – na podstawie art. 18 § 2 k.p. – jako niekorzystnej dla pracownika. W efekcie pracodawca musi dokonać wypłaty etatowcowi.

Przykład

Po namowach przełożonej znajdującej się w trudnym położeniu finansowym pani Marika w pisemnym oświadczeniu zrzekła się prawa do wynagrodzenia za czerwiec 2012 r.

Oświadczenie to, na podstawie art. 84 k.p., jest nieważne, a w związku z tym szefowa pani Mariki musi wypłacić jej pensję za ten okres. Jeśli odmówi, pracownicy przysługuje prawo wytoczenia przed sądem powództwa o wypłatę pensji wraz z ustawowymi odsetkami.

Od kogo żądać

Od osoby, na rzecz której zatrudniający dokonał wypłaty zrzeczonej się przez podwładnego pensji, można dochodzić zwrotu tej kwoty na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.

Przykład

Pani Donata poprosiła pracodawcę, aby przesłał należne jej za maj 2012 r. wynagrodzenie na konto jej siostry Aleksandry. Przełożony się zgodził. Po kilku dniach pani Donata dowiedziała się od kadrowej, że nie można przenieść na inną osobę prawa do pensji i od szefa zażądała jej wypłaty.

Pracodawca wystosował do pani Aleksandry pismo, w którym wezwał ją do zwrotu wypłaconej kwoty. Ta natomiast ripostowała, że siostra miała prawo dowolnie dysponować prawem do swojego uposażenia i dlatego nie podlega ono zwrotowi. Stanowisko pani Aleksandry jest niewłaściwe.

Pani Donata mogła bowiem swobodnie zdecydować o tym, komu przekaże już otrzymane pieniądze, a nie te, do których dopiero służy jej prawo. W tej sytuacji pracodawca pani Donaty może wnieść do sądu pozew przeciwko pani Aleksandrze o zwrot wypłaconej kwoty z tytułu bezpodstawnego jej wzbogacenia. Bez względu jednak na wynik sporu musi wypłacić pani Donacie pensję za maj 2012 r.

Bez zastawu

Na prawie do wynagrodzenia nie może być też ustanowiony zastaw. Wynika to z art. 327 k.c. w zw. z art. 300 k.p. Zgodnie z nim przedmiotem zastawu nie mogą być prawa niezbywalne, a to do uposażenia ma właśnie taki charakter.

Bez odprawy za utratę stołka

Postanowienie umowne przewidujące wypłacenie członkowi zarządu spółki kapitałowej odszkodowania („odprawy") na wypadek odwołania go z zarządu przez radę nadzorczą lub wygaśnięcia mandatu członka zarządu nie stanowi elementu treści umowy o pracę, nawet wtedy gdy zostało zamieszczone w dokumencie obejmującym umowę o pracę na stanowisku dyrektora generalnego spółki.

Do takiego postanowienia umownego nie stosuje się art. 18 k.p. i art. 84 k.p. Tak uznał SN w wyroku z 6 września 2005 r. (I PK 10/05).

Autorka jest adwokatem, prowadzi własną kancelarię w Płocku