Od tej zasady, określonej w art. 174 kodeksu pracy, występują dwa wyjątki. Nie trzeba regulować pieniężnego równoważnika za nieskonsumowany wypoczynek mimo spełnienia ustawowych przesłanek jego nabycia, gdy:

- strony postanowiły o przesunięciu odbioru urlopu na czas trwania kolejnej zawartej między nimi umowy o pracę bezpośrednio po rozwiązaniu albo wygaśnięciu poprzedniej,

- szef na podstawie odrębnych przepisów objął podwładnego obowiązkowo ubezpieczeniem gwarantującym mu finansowe świadczenie za czas wypoczynku;  jeśli jednak świadczenie ubezpieczeniowe okazuje się niższe od kodeksowego ekwiwalentu za urlop, musi wypłacić odpowiednie wyrównanie.

Drugie odstępstwo dotyczy tzw. kas urlopowych, popularnych w Austrii, Niemczech, Francji, Danii czy Belgii. Polegają na tym, że pracodawcy wnoszą do nich składki, zwalniając się z obowiązku wypłaty pracownikom wynagrodzenia za urlop wypoczynkowy. Ten dostaje w zamian świadczenie z kasy urlopowej.

U pracowników

Zasady obliczania ekwiwalentu za wypoczynek tej grupy są niemal identyczne jak wynagrodzenia za urlop wypoczynkowy. Istnieją jednak pewne odrębności.

Pieniężny ekwiwalent ma jak najbardziej oddawać wynagrodzenie za pracę wykonaną, gdyż do niego również stosujemy art. 172 kodeksu pracy. Dlatego obliczając go, należy się wzorować na metodach ustalania pensji za urlop wypoczynkowy (wyrok SN z 5 lipca 2005 r., III PK 20/07).

O ile jednak płaca urlopowa wprost stanowi równoważnik wykonanej pracy i jest ściśle powiązana z rozkładem czasu pracy danej osoby, to ekwiwalent za wypoczynek jest  uśrednioną wartością, oderwaną od harmonogramu pracy.

W związku z tym przy ustalaniu ekwiwalentu za wypoczynek obowiązują odstępstwa określone w § 15 – 19 rozporządzenia urlopowego polegające na:

- uwzględnianiu w ekwiwalencie składników w stałej stawce miesięcznej zawsze w pełnej kwocie należnej w miesiącu ustania zatrudnienia zgodnie z angażem zatrudnionego (stanowisko Departamentu Prawa Pracy MPiPS z 29 grudnia 1999 r., PP-024-1227/99),

- wliczaniu do podstawy wymiaru ekwiwalentu wszystkich rodzajów składników, w tym w stałej stawce miesięcznej oraz przysługujących za okresy dłuższe niż miesiąc,

- dzielenie tej podstawy przez współczynnik ekwiwalentu, a nie przez liczbę godzin faktycznej pracy w okresie branym do podstawy wymiaru pensji za wypoczynek >patrz tabela.

Współczynnik ekwiwalentu

Ten współczynnik to parametr niezbędny do obliczenia ekwiwalentu za wypoczynek pracowników podlegających  regulacjom kodeksu pracy, obrazujący średnią liczbę dni kalendarzowych w poszczególnych miesiącach danego roku. Nie stosujemy przy ustalaniu ekwiwalentu za urlop wypoczynkowy nauczycieli.

Ustalony na dany rok współczynnik ekwiwalentu ma zastosowanie przy ustalaniu ekwiwalentu za wypoczynek, do którego zatrudniony nabył prawo od 1 stycznia do 31 grudnia tego roku kalendarzowego. Nie ma znaczenia, czy chodzi o ekwiwalent z tytułu urlopu wypoczynkowego za bieżący rok czy też zaległy wypoczynek.

Współczynnik ekwiwalentu liczymy tak:

- od liczby dni roku kalendarzowego odejmujemy sumę występujących w tym roku niedziel, świąt i dni wolnych z tytułu przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy,

- wynik dzielimy przez 12 miesięcy.

Do końca 2010 r. każde święto występujące w okresie rozliczeniowym, przypadające w innym dniu niż niedziela, obniżało wymiar czasu pracy o osiem godzin. Obecnie święto wypadające w dniu wolnym od pracy, wynikającym z rozkładu czasu pracy w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy, nie powoduje redukcji wymiaru roboczogodzin (zmiana obowiązuje od 1 stycznia 2011 r.).

Wskutek tego nie ma jednego współczynnika ekwiwalentu dla wszystkich pracowników firmy.

Współczynnikekwiwalentu na 2012 r.

Obliczenie współczynnika ekwiwalentu 2012 r. dla zatrudnionych na cały etat od poniedziałku do piątku[366 dni – (53 niedziele + 9 dni świątecznych przypadających od poniedziałku do piątku + 52 wolne soboty] : 12 = 21


Obliczenie współczynnika ekwiwalentu 2012 r. dla zatrudnionych na cały etat od wtorku do soboty[366 dni – (53 niedziele + 8 dni świątecznych przypadających od wtorku do soboty + 53 wolne poniedziałki, w tym drugi dzień Wielkiejnocy jako święto nieobniżające wymiaru czasu pracy)] : 12 = 21

Największy problem dla obliczających współczynnik ekwi-walentu stanowi kwalifikacja święta pokrywającego się z dniem wolnym od pracy z racji przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy.

Zdaniem inspekcji pracy oraz resortu pracy przy takiej kumulacji dzień ten wliczamy pojedynczo – jako święto (stanowiska Departamentu Prawa Pracy MPiPS z 17 grudnia 2010 r. oraz Departamentu Prawnego Głównego Inspektoratu Pracy z 15 lutego 2011 r., GPP-364/501-4560-93-1/10/PE/RP).

Współczynnik ekwiwalentu jest proporcjonalny do wymiaru czasu pracy. Ustalony według powyższych zasad współczynnik dla osoby zatrudnionej na pół etatu od poniedziałku do piątku wynosi zatem 10,5.

Limit godzin w dobie

Norma dobowa to liczba godzin pracy w poszczególnych dniach tygodnia. Wyznacza limit, po przekroczeniu którego pracownicy kodeksowi „wchodzą” w godziny nadliczbowe.

Dla większości z nich jest to osiem godzin na dobę. Krótsze normy czasu pracy wynoszą np.:

- 7 godz. na dobę – dla niepełnosprawnych w stopniu znacznym lub umiarkowanym; od 1 stycznia 2012 r. jest on stosowany od dnia przedstawienia pracodawcy zaświadczenia o celowości stosowania skróconych norm, wystawionego przez lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę nad pracownikami, a w jego braku – przez lekarza opiekującego się zainteresowanym,

- 7 godz. 35 minut na dobę – dla zatrudnionych w podmiotach leczniczych, z wyjątkiem pracowników technicznych, obsługi i gospodarczych (tych wiąże ośmiogodzinna norma dobowa),

- 6 godz. na dobę – dla niewidomych pracowników podmiotów leczniczych zatrudnionych na stanowiskach wymagających kontaktu z pacjentami (art. 93 i 94 ustawy z 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej, DzU nr 112, poz. 654).

Współczynnik ekwiwalentu jest proporcjonalny wyłącznie do wymiaru czasu pracy. Wynosi zatem tyle samo dla pracowników z 8-godzinną normą dobową, jak i dla tych z krótszą dobową normą czasu pracy.

Sytuacje szczególne

Gdy w ciągu trzech miesięcy poprzedzających miesiąc ustania zatrudnienia nastąpiła zmiana wysokości lub struktury składników zmiennych za okresy nie dłuższe niż miesiąc, podstawę ustalamy na nowo z uwzględnieniem korekt (§ 15 w zw. z § 10 rozporządzenia urlopowego).

Przykład 2

Umowa o pracę pani Janiny rozwiązała się z końcem kwietnia 2012 r. Tego dnia zostało jej 40 godzin niewykorzystanego urlopu wypoczynkowego.

Od 1 marca 2012 r. otrzymuje ona wyłącznie płacę zasadniczą 3300 zł; wcześniej dostawała jeszcze dodatki motywacyjne w wysokości do 10 do 30 proc. pensji podstawowej. Jest niepełnosprawna w stopniu umiarkowanym i pracuje na 4/5 etatu w normie dobowej czasu pracy 7 godzin dziennie.

Ekwiwalent za urlop kalkulujemy tak:

Jeśli przez całe 3 (maks. 12) miesiące poprzedzające miesiąc rozpoczęcia urlopu albo przez okres krótszy, ale obejmujący pełny miesiąc (lub miesiące kalendarzowe), pracownikowi nie przysługiwały zmienne składniki za okresy nie dłuższe niż miesiąc i/lub składniki (w stałych stawkach miesięcznych i ruchome) za okresy dłuższe niż miesiąc, szukamy najbliższego miesiąca/miesięcy, za które taki składnik mu przysługiwał (§ 11 ust. 1 rozporządzenia urlopowego).

Jeśli przez całe 3 (maksy-malnie 12) miesiące poprzedzające miesiąc rozpoczęcia urlopu albo przez okres krótszy, ale obejmujący pełny miesiąc (lub miesiące kalendarzowe), pracownikowi nie przysługiwały zmienne składniki za okresy nie dłuższe niż miesiąc i/lub składniki (w stałych stawkach miesięcznych i ruchome) za okresy dłuższe niż miesiąc, szukamy najbliższego miesiąca/miesięcy, za które taki składnik mu przysługiwał (§ 11 ust. 1 rozporządzenia urlopowego).

Przykład 3

Pan August, pracownik, otrzymuje płacę zasadniczą 1800 zł brutto oraz zmienne premie miesięczne od 10 do 30 proc. płacy zasadniczej. Jego stosunek pracy uległ rozwiązaniu z końcem marca 2012 r. Zostało mu 96 godzin niewykorzystanego urlopu wypoczynkowego.

Otrzymał premie:

w lutym 2012 r. – 10 proc. płacy zasadniczej,

w styczniu 2012 r. – 20 proc. podstawy, a

w grudniu 2011 r. nie spełnił warunków do jej przyznania. W listopadzie 2011 r. przysługiwała mu premia w wysokości 12 proc. płacy zasadniczej.

Do podstawy ekwiwalentu przyjmujemy pełną płacę zasadniczą i średnią premię z wypłaconych w lutym i styczniu 2012 r. oraz w  listopadzie 2011 r. [(180 zł + 360 zł + 216 zł) : 3]. Podstawa ekwiwalentu to 2052 zł (1800 zł + 252 zł).

Zdarza się, że w trakcie miesiąca/miesięcy przyjmowanych do podstawy ekwiwalentu za urlop pracownik chorował kilka dni, ale przepracował przynajmniej jeden dzień w miesiącu. Wówczas składniki zmienne za okresy nie dłuższe niż miesiąc faktycznie wypłacone podczas 3 miesięcy:

-  dzielimy przez liczbę dni, za które one przysługiwały, a następnie

- mnożymy przez liczbę dni, jakie zatrudniony powinien przepracować w ramach wymiaru czasu pracy.

Jest to tzw. uzupełnienie podstawy ekwiwalentu, ponieważ stanowi ją średnia miesięcznych wynagrodzeń (§ 16 ust. 2 rozporządzenia urlopowego).

Przykład 4

Urlop wychowawczy pani Anny zakończył się 15 marca 2012 r. Zatrudniona na pełnym etacie dostaje miesięczne prowizję i premię – 10 proc. prowizji.

Jej stosunek pracy uległ rozwiązaniu z końcem kwietnia 2012 r. Zostało jej wówczas 80 godzin niewykorzystanego urlopu. Do podstawy ekwiwalentu za wypoczynek wliczamy sumę średniej prowizji i premii wypłaconych pracownicy podczas dwóch miesięcy poprzedzających rozpoczęcie urlopu wychowawczego oraz w marcu 2012 r. po uzupełnieniu do pełnej miesięcznej podstawy.

Zakładamy, że podczas dwóch miesięcy przypadających przed miesiącem rozpoczęcia urlopu wychowawczego pani Anna dostała w sumie 13 000 zł prowizji i zmiennych premii, a za okres od 16 do 31 marca 2012 r. tylko 3500 zł.

Najpierw uzupełniamy wynagrodzenie do pełnych 3 miesięcy zgodnie z § 16 ust. 2 rozporządzenia urlopowego.

[(13 000 zł + 3500 zł) : (22 dni + 20 dni + 11 dni)] x 64 dni = (16 500 zł : 53 dni) x 64 dni = 19 924,53 zł.

Potem wynik dzielimy przez 3 i mamy podstawę wymiaru

19 924,53 : 3 = 6641,51 zł.

Jeśli pracownik otrzymywał składniki za okresy nie dłuższe niż miesiąc przez okres krótszy niż 3 miesiące poprzedzające miesiąc ustania zatrudnienia, podstawę wymiaru ekwiwalentu stanowią takie składniki wypłacone za okres faktycznie przepracowany (§ 16 ust. 3 rozporządzenia urlopowego).

Zasady te stosujemy odpowiednio do składników za okresy dłuższe niż miesiąc.