Obowiązki pracodawcy wobec pracowników reguluje w art. 94 [link=http://aktyprawne.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr?id=76037]kodeks pracy[/link]. Jedne określają zasady postępowania pracodawcy w stosunku do każdego pracownika i są elementem treści stosunku pracy, a inne są obowiązkami pracodawcy wobec załogi. Do tych ostatnich należy obowiązek zaspokajania – w miarę posiadanych środków – socjalnych potrzeb pracowników przewidziany w pkt 8 tegoż artykułu. Podobnie art. 16 kodeksu pracy ustanowił – jako jedną z podstawowych zasad prawa pracy – obowiązek pracodawcy przejawiania troski o potrzeby socjalne i bytowe pracowników. Te podstawowe zasady muszą być uwzględniane w procesie legislacyjnym i stosowaniu prawa, ponieważ wyznaczają kierunek pożądanych zmian przy tworzeniu prawa i stanowią wykładnię przepisów.

[srodtytul]Uzgodniony regulamin[/srodtytul]

Realizację powyższego obowiązku konkretyzuje ustawa o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych. Natomiast zasady przeznaczania środków funduszu na poszczególne cele i rodzaje działalności socjalnej określa regulamin zakładowego funduszu świadczeń socjalnych uzgodniony ze związkami zawodowymi, a jeśli te nie zostały powołane – z pracownikiem wybranym przez załogę do reprezentowania ich interesów, o czym stanowi art. 4 w związku z art. 8 ust. 2 ustawy o ZFŚS z uwzględnieniem postanowień art. 27 ust. 1 i art. 30 ust. 5 [link=http://aktyprawne.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr?id=162202]ustawy z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (DzU z 2001 r. nr 79, poz. 854 ze zm.)[/link]. Postanowienia zawarte w regulaminie są wiążące w zakładach pracy w związku z art. 9 § 1 kodeksu pracy.

Pojęcia „uzgodniony” i „w uzgodnieniu” należy rozumieć jako zaaprobowanie treści wypracowanego wspólnie rozstrzygnięcia po przeprowadzeniu przez pracodawcę rokowań z przedstawicielami związków zawodowych. W przypadku rozbieżności stanowisk lub konfliktu interesów powinien nastąpić dialog i korygowanie partykularnych interesów z interesem społecznym w zgodności z prawem, aby doprowadzić do rozwiązań kompromisowych, uznanych za optymalne przez partnerów negocjacji ([b]por. uchwałę SN z 28 maja 1998 r. sygn. akt III ZP 13/98, OSNP 1998/23/674)[/b].

[srodtytul]Tylko po stronie związku zawodowego[/srodtytul]

Niewątpliwie świadczenia z funduszu socjalnego odgrywają istotną rolę w sytuacji socjalno-bytowej pracowników. Dlatego też ustawodawca wyposażył niektóre przedstawicielstwa pracownicze oraz zakładowe organizacje związkowe w szerokie kompetencje o charakterze wiążącym pracodawcę w zakresie tworzenia i podziału funduszu socjalnego, w tym także przy przyznawaniu indywidualnych świadczeń z tego funduszu (por. art. 27 ust. 1 i 2 ustawy o związkach zawodowych). Dysponowanie przez pracodawcę tymi środkami bez uzgodnienia ze związkami zawodowymi, zdaniem Sądu Najwyższego – wyrażonym w wyroku z 19 listopada 1997 r., sygn. akt I PKN 373/97 (OSNAPiUS 1998/17/507) – uprawnia te organizacje do żądania przekazania przez pracodawcę na rzecz funduszu rozdysponowanych kwot na podstawie art. 8 ust. 2 i 3 ustawy o ZFŚS. Podobnie jest ze środkami wydatkowanymi niezgodnie z przepisami tej ustawy. W takiej sytuacji związkom zawodowym przysługuje prawo wystąpienia do sądu pracy z roszczeniem o zwrot środków funduszowi (art. 8 ust. 3).

Z powyższego wyraźnie wynika, że to pracodawca przedstawia do uzgodnienia propozycję podziału środków funduszu oraz przyznania poszczególnym pracownikom tych świadczeń, a nie odwrotnie. Taka reprezentacja związkowa może przyjąć nazwę komisji socjalnej, gdy będzie się składać z przedstawicieli różnych związków. Istnieje taka możliwość określona w art. 30 ust. 3 – 5 ustawy o związkach zawodowych, który stanowi, że w sprawach dotyczących zbiorowych praw i interesów pracowników organizacje związkowe mogą tworzyć wspólną reprezentację związkową, a w sprawach wymagających zawarcia porozumienia lub uzgodnienia stanowiska z organizacjami związkowymi organizacje te przedstawiają wspólnie uzgodnione stanowisko.

Jeżeli jednak organizacje związkowe nie przedstawią wspólnie uzgodnionego stanowiska w terminie 30 dni, decyzje w tych sprawach podejmuje pracodawca po rozpatrzeniu odrębnych stanowisk organizacji związkowych.

[srodtytul]Dla pracowników szkół i przedszkoli[/srodtytul]

Dodatkowe organy mogą być powoływane tylko wtedy, gdy przepis ustawy wyraźnie tak stanowi (por. art. 7 Konstytucji RP). I tak na podstawie art. 53 ust. 4 [link=http://aktyprawne.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr?id=182007]ustawy z 26 stycznia 1982 r. – Karta nauczyciela (DzU z 2006 r. nr 97, poz. 674 ze zm.)[/link] do gospodarowania funduszem organ prowadzący szkołę może tworzyć służbę socjalną. Należy podkreślić, że w szkole tworzy się tylko jeden ZFŚS dla wszystkich czynnych pracowników oraz emerytów i rencistów – byłych pracowników szkoły (art. 53 ust. 3 karty).

Ponieważ w doktrynie pojęcie „gospodarowanie” jest węższe niż „administrowanie”, należy uznać, że służba socjalna ma za zadanie zarządzanie środkami funduszu i ich wydatkowanie. W takim przypadku rola pracodawcy – jako administratora – sprowadza się do utworzenia funduszu w każdym roku kalendarzowym i przekazywania na odrębny rachunek bankowy równowartości naliczonych na dany rok odpisów i zwiększeń w terminach określonych w ustawie. Rola ta może też dotyczyć zapewnienia obsługi technicznej, kadrowej i finansowej niezbędnej do funkcjonowania funduszu, jeżeli nie zapewni jej organ prowadzący.

Taką służbę organ może powołać dla jednej placówki oświatowej lub też wspólną dla kilku takich placówek. Wynika to z art. 9 ust. 1 ustawy o ZFŚS, który stanowi, że pracodawcy mogą prowadzić wspólną działalność socjalną na warunkach określonych w umowie (taką umowę pracodawcy powinni okazać organowi prowadzącemu).Natomiast jeżeli takiej służby nie ustanowiono, zgodnie z art. 10 [link=http://aktyprawne.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr?id=74017]ustawy o ZFŚS[/link] w związku z art. 53 ust. 5 karty, środkami funduszu administruje pracodawca.

[srodtytul]Ochrona dóbr osobistych[/srodtytul]

Nie ulega wątpliwości, że stosowanie socjalnych kryteriów przyznawania świadczeń z funduszu daje pracodawcy – również związkom zawodowym i służbie socjalnej – możliwość generowania bardzo wielu informacji dotyczących dochodów pracownika, członków jego rodziny pozostających we wspólnym gospodarstwie domowym oraz jego szeroko rozumianej sytuacji życiowej.

Jedynie pracodawca – poza ww. wyjątkami – ma wyłączną możliwość żądania podania przez pracownika innych danych osobowych niż określone w § 1 i 2 art. 221 kodeksu pracy. Taki obowiązek, na mocy przepisów § 4 tegoż artykułu, nakłada na pracownika pracodawca tylko wtedy, gdy wynika to z odrębnych przepisów. Takim przepisem jest chociażby art. 8 ust. 1 ustawy o ZFŚS, który przyznawanie ulgowych usług i świadczeń oraz wysokość dopłat z funduszu uzależnia od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej uprawnionego (por. wyrok SN z 20 sierpnia 2001 r., sygn. akt I PKN 579/00).

Pracodawca ma więc prawo żądać informacji dotyczących ww. sytuacji pracownika (por.[b] wyrok SN z 8 maja 2002 r., sygn. akt I PKN 267/01[/b]). Z drugiej zaś strony, zgodnie z art. 111 kodeksu, pracodawca jest obowiązany szanować godność i inne dobra osobiste pracownika, do których polskie orzecznictwo sądowe zalicza m.in. życie osobiste i rodzinne, stan majątkowy, w tym wysokość wynagrodzenia za pracę, wszelkie zadłużenia oraz stan zdrowia.Opiniowanie (uzgadnianie) przez tzw. komisję socjalną, powołaną przez pracodawcę, wniosków składanych przez pracowników, w których określono ich sprawy prywatne, naruszałoby m.in. art. 30, art. 31 ust. 3, art. 47 – 49 i 51 Konstytucji RP oraz art. 8 konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. W przypadku naruszenia tych dóbr spowodowanego czynami niedozwolonymi mają zastosowanie powszechne sankcje określone w prawie cywilnym (art. 23 i 24 kodeksu cywilnego).

Wydaje się, że pracodawca i związki zawodowe, z powodu stosowania tych kryteriów, mają i tak duży dostęp do sfery prywatnej pracownika, nie ma więc żadnego powodu, ażeby w tę sferę wkraczały tzw. komisje socjalne i w ten sposób naruszały konstytucyjny obowiązek zabezpieczenia sfery życia prywatnego pracowników przed nieprzewidzianą przez prawo ingerencją (por. [b]wyrok TK z 19 lutego 2002 r., sygn. akt 3/01, OTK ZU 1/A/2002/3, wyrok TK z 20 marca 2006 r. sygn. akt K 17/05 i 30/3/A/2006[/b] i przytoczone tam orzecznictwo).

[ramka][b]Podstawa prawna:[/b]

– ustawa z 26 czerwca 1974 r. – [link=http://aktyprawne.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr?id=76037]kodeks pracy (tekst jedn. DzU z 1998 r. nr 21, poz. 94 ze zm.)[/link]

– [link=http://aktyprawne.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr?id=74017]ustawa z 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (tekst jedn. DzU z 1996 r. nr 70, poz. 335 ze zm.)[/link][/ramka]