W niektórych branżach powszechnie stosowana jest instytucja zadatku. Pojawia się wtedy pytanie, w jaki sposób opodatkować otrzymany bądź zwrócony zadatek.

Upraszczając: przez zadatek należy rozumieć sumę pieniężną przekazaną przy zawarciu umowy. Konsekwencje prawne wręczenia zadatku mogą być różne. Jeśli jednak strony umowy nie postanowią inaczej, to w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron druga strona może bez wyznaczenia dodatkowego terminu odstąpić od umowy i otrzymany zadatek zachować. A jeżeli sama go dała, to może żądać sumy dwukrotnie wyższej. Ustanowienie i wpłata kwoty zadatku wprowadza zatem sankcję finansową dla strony, która nie wywiązuje się z umowy.

Podatkowe konsekwencje zapłaty zadatku najłatwiej wyjaśnić na przykładzie >patrz przykład.

Przykład

CZTERY PRZYPADKI

XYZ spółka z o.o. zajmuje się sprzedażą mebli. Jeden z potencjalnych klientów – pan Piotr Kowalski – wybrał dla siebie konkretny zestaw mebli do domu i wpłacił zadatek w wysokości 3000 zł.

Po wpłaceniu zadatku możliwe są cztery sytuacje:

1) transakcja zostaje zawarta,

2) umowa nie dochodzi do skutku z winy spółki,

3) umowa nie dochodzi do skutku z winy kupującego,

4) umowa nie dochodzi do skutku bez winy stron umowy.

W momencie otrzymania zadatku spółka z o.o. nie uzyskuje przychodu. To dlatego że za przychód należy uznać przysporzenie majątkowe o charakterze trwałym, definitywnym i bezzwrotnym.

Wariant 1

Jeśli transakcja zostanie zawarta, czyli dochodzi do zawarcia umowy przyrzeczonej, to kwota wpłacona jako zadatek zostanie zaliczona na poczet ceny.

Wariant 2

Drugi przypadek (umowa nie dochodzi do skutku z winy spółki) jest bardziej złożony. W tej sytuacji klient – pan Piotr – może żądać wypłaty podwójnego zadatku, czyli 6000 zł. Jeżeli go otrzyma (dobrowolnie lub na mocy orzeczenia sądu), to będzie musiał wykazać przychód w wysokości 3000 zł (drugie 3000 zł to zwrot wcześniejszej wpłaty).

Zgodnie z orzecznictwem (m.in. wyrokiem NSA z 5 lipca 2006 r., II FSK 935/05) zadatek nie korzysta bowiem ze zwolnienia przedmiotowego zawartego w art. 21 ust. 1 pkt 3 ustawy o PIT, który dotyczy odszkodowań. Tym samym pan Piotr powinien wykazać kwotę otrzymanego zadatku w zeznaniu rocznym jako przychód z innych źródeł. Spółka z o.o. XYZ ma natomiast obowiązek – po zakończeniu roku – przesłać jemu oraz właściwemu ze względu na jego miejsce zamieszkania urzędowi skarbowemu formularz PIT-8C, z którego będzie wynikać kwota przychodu.

Obowiązek ten wynika z art. 42a ustawy o PIT. Inaczej będzie, gdy klient dokona zamówienia mebli w ramach prowadzonej przez siebie działalności gospodarczej, np. w celu umeblowania nowego pomieszczenia biurowego. Wtedy bowiem zadatek powinien zostać przez niego zaliczony do przychodów z działalności gospodarczej. W takim przypadku spółka XYZ nie będzie musiała wystawiać PIT-8C.

Spółka XYZ nie zaliczy do kosztów uzyskania przychodów wypłaconej kwoty zadatku (także sfinansowanej z jej środków kwoty 3000 zł). Wynika to z art. 16 ust. 1 pkt 56 ustawy o CIT. Zgodnie z tym przepisem nie zalicza się do kosztów uzyskania przychodów strat (kosztów) powstałych w wyniku utraty dokonanych przedpłat (zaliczek, zadatków) w związku z niewykonaniem umowy.

Wariant 3

Jeśli umowa nie dochodzi do skutku z winy kupującego, to spółka, zatrzymując zadatek, osiągnie przychód.

Wariant 4

Ostatni przypadek to sytuacja, kiedy nie dochodzi do skutku umowa sprzedaży mebli bez winy stron umowy. Pan Piotr, otrzymując zadatek z powrotem (3000 zł), nie osiągnie przychodu. Zwrot sumy pieniężnej, która była przekazana pod tytułem zwrotnym, nie może prowadzić do opodatkowania.

W związku z otrzymaniem zadatku może się pojawić jeszcze jeden problem podatkowy. Załóżmy, że spółka otrzymała zadatek w wysokości 100 tys. złotych i ulokowała go na rachunku bankowym. Po 6 miesiącach zadatek został zwrócony (nie zawarto umowy bez winy żadnej ze stron). Czy w takim przypadku spółka osiągnie przychód z tytułu udostępnienia jej kapitału?

W podobnej sytuacji Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gliwicach w wyroku z 15 kwietnia 2008 r. (I SA/Gl 768/07) uznał, że:

„(...) skarżący otrzymał do dyspozycji kwotę [zadatku – przypis autora] i że przez wskazany rok skarżący dysponował tą kwotą przeznaczając ją na cele przez siebie określone, a to oznacza, że otrzymał »nieodpłatne świadczenie« w wysokości odpowiadającej kwocie odsetek, jakie musiałby uiścić, gdyby korzystał z takiego kapitału zaciągając czy to kredyt czy pożyczkę".

Dalej sąd stwierdził: „zatem, dla odpowiedzialności podatkowej nie jest istotne, wbrew zarzutom skargi, czy skarżący faktycznie ponosił winę za odstąpienie od umowy, czy też jaki był zakres zrzeczenia się roszczeń wynikających z umowy przedwstępnej, ale czy »otrzymał nieodpłatne świadczenie« w danym roku podatkowym, tj. czy miał możliwość dysponowania określoną kwotą pieniężną". Wskazany wyrok został podtrzymany przez Naczelny Sąd Administracyjny w orzeczeniu z 18 lutego 2010 r. (II FSK 1606/08).

Autor jest konsultantem w kancelarii KNDP Kolibski Nikończyk Dec & Partnerzy