Spółka z o.o.: jak zabezpieczyć się przed zbyciem udziałów przez wspólnika

Osoby zakładające spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością często chcą się ochronić przed zbyciem przez wspólnika/wspólników służących im udziałów na rzecz osób trzecich. Nie zawsze bowiem godzą się, aby z dnia na dzień ich wspólnikami zostały zupełnie obce im osoby.

Często w tym celu założyciele formułują w umowie spółki postanowienie przyznające prawo pierwokupu wszystkim pozostałym wspólnikom. Na ogół jednak świadomość, jakie w istocie skutki zapis taki wywołuje, a przede wszystkim do jakiego stopnia jest on skutecznym narzędziem ochrony – jest u założycieli bardzo niska. Tymczasem prawo pierwokupu zostało zdefiniowane w przepisie art. 596 kodeksu cywilnego jako służące jednej ze stron pierwszeństwo kupna oznaczonej rzeczy na wypadek, gdyby druga strona sprzedała rzecz osobie trzeciej.

W takim przypadku umowa sprzedaży na rzecz osoby trzeciej może zostać zawarta tylko pod warunkiem, że uprawniony do pierwokupu swojego prawa nie wykona. Przez wykonanie prawa pierwokupu dochodzi do skutku między zobowiązanym a uprawnionym umowa sprzedaży tej samej treści, co umowa zawarta przez zobowiązanego z osobą trzecią.

Z powołanego przepisu wynika, że prawo pierwokupu nie znajduje w ogóle zastosowania, gdy zbycie udziałów w spółce z o.o. miałoby polegać na ich darowiźnie, zamianie lub na wniesieniu ich aportem do spółki prawa handlowego. Należy następnie zwrócić uwagę na skutki naruszenia prawa pierwokupu. Zgodnie z art. 599 k.c. jeżeli zobowiązany z tytułu prawa pierwokupu sprzedał rzecz osobie trzeciej bezwarunkowo albo jeżeli nie zawiadomił uprawnionego o sprzedaży lub podał mu do wiadomości istotne postanowienia umowy sprzedaży niezgodnie z rzeczywistością, ponosi on odpowiedzialność za wynikłą stąd szkodę.

Sama umowa sprzedaży będzie zatem ważna. Jedynie w sytuacji, gdy prawo pierwokupu przysługuje z mocy ustawy Skarbowi Państwa lub jednostce samorządu terytorialnego, współwłaścicielowi albo dzierżawcy, sprzedaż dokonana bezwarunkowo jest nieważna.

Na uwagę zasługuje fakt, iż niedopuszczalne jest umowne modyfikowanie skutków naruszenia prawa pierwokupu. W konsekwencji, założyciele spółki z o.o. nie mogliby skutecznie postanowić, że umowa sprzedaży zawarta z pogwałceniem procedury wynikającej z prawa pierwokupu jest nieważna. Takie postanowienie byłoby bezskuteczne.

Podobnie, nie można w umowie spółki rozszerzyć zastosowania prawa pierwokupu do czynności innych, niż sprzedaż (np. darowizna, aport). Możliwe jest natomiast wprowadzenie kar umownych za naruszenie prawa pierwokupu oraz zastrzeżenie odszkodowania uzupełniającego. Ma to szczególne znaczenie wobec faktu, że wykazanie wysokości szkody wynikłej wskutek naruszenia prawa pierwokupu może nastręczyć istotnych trudności w ewentualnym procesie sądowym.

Istotne wątpliwości w doktrynie i orzecznictwie wzbudziło zagadnienie czy do dokonanej z naruszeniem prawa pierwokupu czynności sprzedaży znajduje zastosowanie art. 59 k.c. Przewiduje on, że w razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna.

Pytanie zatem brzmiało: czy wspólnik, który był uprawniony z prawa pierwokupu i którego prawo nie zostało uszanowane, może – w oparciu o art. 59 k.c. – domagać się sądowego uznania czynności umowy sprzedaży na rzecz osoby trzeciej za bezskuteczną w stosunku do niego?

Ostatecznie rozstrzygnięto, że przepis ten nie znajduje w takim przypadku zastosowania.

W wyroku z 29 stycznia 2004 r. (

II CK 368/02) Sąd Najwyższy

zaprezentował pogląd, zgodnie z którym umowne prawo pierwokupu jest prawem podmiotowym kształtującym i nie podlega ochronie na podstawie art. 59 k.c., który z założenia służy realizacji roszczenia przysługującego osobie trzeciej względem jednej ze stron umowy.

Czym innym jest bowiem prawo pierwokupu jako prawo podmiotowe, a czym innym realizacja uprawnienia wynikającego z tego prawa. W przypadku sporządzenia bezwarunkowej umowy sprzedaży prawo pierwokupu wygasa, a pomiędzy zobowiązanym a uprawnionym powstaje ex lege roszczenie odszkodowawcze, o którym mowa w art. 599 § 1 k.c.

Warto pamiętać o tych wszystkich uwarunkowaniach przy sporządzaniu projektu umowy spółki z o.o. Wprowadzenie stosownych zmian do umowy spółki jest możliwe także na etapie późniejszym. Wymaga to uchwały zgromadzenia wspólników.

—Agata Adamczyk, radca prawny z Kancelarii Prawnej  Agata Adamczyk  & Współpracownicy w Krakowie