W umowach wzajemnych w obrocie gospodarczym nierzadko stosowane są postanowienia przewidujące rozwiązanie ich na wypadek niewypłacalności drugiej strony. W praktyce uzależnia się taki skutek od „niewypłacalności”, „pogorszenia sytuacji płatniczej”, „złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości”, a nawet od „ogłoszenia upadłości” dłużnika. Skutek taki może następować automatycznie z chwilą ziszczenia się przesłanek określonych w postanowieniu umownym albo w drodze dodatkowego oświadczenia drugiej strony.
Zapobiegliwość uczestników obrotu oraz osób prowadzących ich obsługę prawną, wyrażająca się w formułowaniu tego rodzaju postanowień, skądinąd pożądana w obrocie gospodarczym, może jednak nie przynieść oczekiwanych skutków. Wynika to z tego, że w zależności od sposobu sformułowania takich klauzul w niektórych przypadkach należy liczyć się z konsekwencjami prawnymi w postaci ich nieważności.
Wpływ ogłoszenia upadłości
W szczególny sposób powinny być oceniane postanowienia umowne przewidujące możliwość zmiany lub rozwiązania umowy w przypadku ogłoszenia upadłości jednej ze stron. Z chwilą ogłoszenia upadłości kontrahenta sytuacja prawna stron umowy ulega znaczącym modyfikacjom.
Dzieje się tak, ponieważ ogłoszenie upadłości powoduje istotne konsekwencje w zakresie umów wzajemnych przewidzianych przez ustawę Prawo upadłościowe i naprawcze z 28 lutego 2003 r. (DzU nr 175, poz. 1361 z późn. zm.; dalej ustawa).
Charakter konsekwencji uzależniony jest od sposobu prowadzenia postępowania upadłościowego, tj. od tego, czy strona umowy znajduje się w upadłości likwidacyjnej, czy upadłości z możliwością zawarcia układu. Na tym gruncie oceniać należy skuteczność postanowień umownych zastrzegających możliwość zakończenia stosunku prawnego.
Jaki cel...
Zasadniczo celem postępowania upadłościowego jest ochrona i zaspokojenie roszczeń wierzycieli. W postępowaniu upadłościowym likwidacyjnym osiągnięcie celu realizowane jest przez podział spieniężonego majątku upadłego pomiędzy wierzycieli, którzy skutecznie zgłosili swoje roszczenie w toku postępowania.
Z kolei w przypadku upadłości z możliwością zawarcia układu cel postępowania ma być zrealizowany w drodze restrukturyzacji zobowiązań dłużnika, aby umożliwić mu kontynuację działalności. Następstwem tych zmian ma być realizacja w maksymalnym możliwym zakresie roszczeń wierzycieli.
... i jakie zasady
Realizacja celu postępowania musi być prowadzona z zachowaniem zasad optymalizacji i dominacji grupowego interesu wierzycieli. Zgodnie z pierwszą z zasad w toku postępowania należy dążyć do maksymalnego zaspokojenia prawidłowo zgłoszonych roszczeń wierzycieli.
Stan niewypłacalności oznacza, że dłużnik nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań
Przy czym, o ile jest to w danej sytuacji możliwe, zaspokojenie wierzycieli powinno iść w parze z kontynuowaniem działalności przez dłużnika. Z kolei druga z zasad podporządkowuje wierzycieli, których interesy często są rozbieżne, interesowi grupowemu wszystkich wierzycieli (z zastrzeżeniem pewnych wyjątków).
Skuteczna realizacja celu postępowania nie byłaby możliwa bez ingerencji w stosunki zobowiązaniowe upadłego. Z uwagi na różne sposoby realizacji celu postępowania upadłościowego przewidziane w obu trybach również mechanizmy użyte do ich realizacji są odmienne.
I tak kluczowa dla upadłości likwidacyjnej jest zasada wyrażona w art. 91 ustawy, skutkująca przekształceniem zobowiązań niepieniężnych w pieniężne i wymagalne z dniem ogłoszenia upadłości. Ponadto w tym trybie ustawodawca zastrzega również szerokie uprawnienia w zakresie ingerencji w stosunki zobowiązaniowe stron na rzecz syndyka (art. 98 ustawy).
Przy upadłości z możliwością zawarcia układu zobowiązania upadłego, jeżeli są niepieniężne, nie ulegają spieniężeniu i nie stają się natychmiastowo wymagalne z chwilą ogłoszenia upadłości. Ustawodawca w tym trybie w mniejszym stopniu ingeruje w treść zobowiązań upadłego, ograniczając jego prawo do spełnienia świadczeń objętych układem oraz prawo drugiej strony do wypowiedzenia niektórych umów.
Ograniczona autonomia stron
Niezależnie od decyzji sądu w przedmiocie sposobu prowadzenia postępowania upadłościowego autonomia stron w sferze prawa zobowiązań ulega znaczącym ograniczeniom przewidzianym w art. 83 – 86 ustawy.
Zgodnie z art. 83 ustawy „nieważne są postanowienia umowy zastrzegające na wypadek ogłoszenia upadłości zmianę lub rozwiązanie stosunku prawnego, którego stroną jest upadły”. Ponadto na podstawie art. 84 ust. 1 ustawy „postanowienie umowy, której stroną jest upadły, uniemożliwiające albo utrudniające osiągnięcie celu postępowania upadłościowego jest bezskuteczne w stosunku do masy upadłości”.
Przepisy te mają charakter bezwzględnie obowiązujący, co powoduje, że postanowienia sprzeczne z ich dyspozycją nie wywołują skutków prawnych, a sąd zobowiązany jest do ich uwzględnienia z urzędu. Należy jednak zauważyć, że skutek nieważności zastrzeżony jest do samych postanowień, a nie całości umowy.
Ochrona na „przedpolu upadłości”
Art. 83 ustawy odwołuje się do tych umów, których stroną jest upadły. Z literalnego brzmienia przepisu wynika, że dotyczy on wyłącznie postanowień, które przewidują zmianę lub wygaśnięcie umowy z chwilą ogłoszenia upadłości.
Praktyczne zastosowanie omawianego przepisu byłoby jednak poważnie ograniczone, gdyby wyłączyć spod jego zakresu postanowienia umowne przyznające wierzycielowi prawo do wypowiedzenia lub odstąpienia od umowy w przypadku ryzyka ogłoszenia upadłości przez dłużnika.
Należy zatem uznać, że dyspozycją tego przepisu objęte są zarówno postanowienia powodujące zmianę lub wygaśnięcie umowy z chwilą ogłoszenia upadłości, jak i te, które wymagałyby złożenia stosownego oświadczenia woli strony po ogłoszeniu upadłości.
Pogorszenie sytuacji materialnej
Regulacja ustawowa pomija problem postanowień zabezpieczających, których zastosowanie byłoby możliwe w razie pogorszenia się sytuacji majątkowej kontrahenta w okresie przed ogłoszeniem upadłości. Przypomnieć należy, że ogłoszenie upadłości jest możliwe w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny. Stan niewypłacalności przede wszystkim oznacza, że dłużnik nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań.
W związku z tym rozstrzygnięcia wymaga, czy istnieje możliwość zastrzeżenia umownego wypowiedzenia umowy, czy odstąpienia od umowy na tzw. przedpolu upadłości przed formalnym jej ogłoszeniem, z przyczyn uzależnionych od stanu majątkowego dłużnika. Doktryna prawa nie formułuje jednolitego stanowiska w tym przedmiocie.
Dwa poglądy
Według pierwszej z reprezentowanych koncepcji postanowienia, których dyspozycja odnosi się do okoliczności pozostających w bezpośrednim związku z grożącą upadłością dłużnika, mogą zostać uznane za obejście przepisu art. 83 ustawy. Chodzi w szczególności o postanowienia odnoszące się do wydarzeń, które mogłyby stanowić przesłanki ogłoszenia upadłości, związane z ogólnym pogorszeniem się stanu majątkowego strony umowy.
Postanowienia takie mogą powodować naruszenie zasady zabezpieczania grupowego interesu wierzycieli. W praktyce możliwość zakończenia umowy wzajemnej na tzw. przedpolu upadłości powodowałaby, że niektórzy z wierzycieli mogliby zapobiec stosowaniu przepisów prawa upadłościowego w zakresie umów, których stroną jest podmiot bezpośrednio zagrożony upadłością poprzez ich uprzednie rozwiązanie.
Według tego stanowiska dopuszczalność postanowień na tzw. przedpolu upadłości powodowałyby skutki godzące w cele i zasady rządzące postępowaniem upadłościowym. Według drugiego stanowiska art. 83 ustawy, jako przepis mocno ingerujący w zasadę swobody umów, powinien być interpretowany zawężająco.
Oznacza to, że jego stosowanie powinno być ograniczone wyłącznie do sytuacji jednoznacznie w nim określonej, tj. do takich postanowień umownych, które łączą z ogłoszeniem upadłości zmianę lub rozwiązanie stosunku prawnego, którego stroną jest upadły. Takie rozumienie art. 83 ustawy powoduje, że należy uznać za dopuszczalne stosowanie postanowień umownych, które zastrzegają zmianę lub wygaśnięcie stosunku prawnego na przedpolu upadłości, a nawet w razie złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.
Maja Białożyńska-Korybska radca prawny, Deloitte
Komentuje Maja Białożyńska-Korybska, radca prawny, Deloitte
Z uwagi na literalne brzmienie art. 83 ustawy i argumentację przedstawioną obok bardziej przekonująca wydaje się koncepcja wykluczająca rozszerzającą wykładnię tego artykułu. Ustawodawca jednoznacznie wskazał moment, z którym modyfikacja lub rozwiązanie stosunku prawnego są niedopuszczalne z uwagi na cele rządzące postępowaniem upadłościowym.
Oznacza to, że nie ma przeszkód, aby zapobiegliwość uczestników obrotu i osób prowadzących ich obsługę prawną wyrażała się w postanowieniach przewidujących możliwość wypowiedzenia lub zmiany umowy wzajemnej na tzw. przedpolu upadłości. Ponadto nie budzi zastrzeżeń dopuszczalność postanowień umożliwiających rozwiązanie umowy w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania.
Taką możliwość wprost przewidują przepisy ogólnej części zobowiązań kodeksu cywilnego. Strony mogą swobodnie realizować uprawnienie do zmiany lub rozwiązania umowy wzajemnej z zastrzeżeniem zgodności z treścią zobowiązania oraz przepisów. Prawo to jednak wygasa z chwilą ogłoszenia upadłości, z którą to chwilą autonomia stron ulegnie ograniczeniu z uwagi na treść przepisów prawa upadłościowego i naprawczego.
