Udział stanowi tytuł uczestnictwa w spółce z o.o. i określa zarazem status wspólnika. Zgodnie z art. 157 § 1 [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=0878F97C9B855869DA1A3F9BAD45E3AB?id=133014]kodeksu spółek handlowych[/link] umowa spółki powinna obligatoryjnie określać między innymi liczbę i wartość nominalną udziałów objętych przez poszczególnych wspólników w zamian za wniesione przez nich wkłady.

Stosunek prawny łączący danego wspólnika ze spółką może się jednak zmienić bądź będzie zniesiony wskutek umorzenia udziałów albo wyłączenia ze spółki.

Przez umorzenie udziału należy rozumieć, według literatury, czynność prawną polegającą na pozbawieniu udziału bytu prawnego, powodującą uchylenie praw i obowiązków wspólnika w zakresie tego udziału oraz na pozbawieniu tego udziału charakteru części składowej kapitału zakładowego.

Na podstawie art. 199 k.s.h. wyróżnić można następujące rodzaje i sposoby umorzenia udziałów: dobrowolne dokonane za zgodą wspólnika lub przymusowe bez jego zgody (§ 1), odpłatne (§ 2) lub nieodpłatne (§ 3) oraz tzw. umorzenie automatyczne (§ 4), zwane również szczególnym.

Umorzenie udziału może nastąpić, jeżeli przewiduje to umowa spółki. Warto podkreślić, że dotyczy wyłącznie spółki wpisanej do rejestru przedsiębiorców, a zatem niebędącej w organizacji. Wykluczone jest również umorzenie udziału w spółce będącej w stadium likwidacji, bo wypłaty na rzecz wspólników mogą nastąpić dopiero po zaspokojeniu lub zabezpieczeniu wierzycieli (art. 286 § 1 k.s.h.).

[srodtytul]Przymusowe lub automatyczne[/srodtytul]

Unicestwienie udziału bez zgody dysponującego nim wspólnika następuje w wyniku umorzenia przymusowego albo umorzenia automatycznego. Przeprowadzenie przymusowego umorzenia wymaga określenia w umowie spółki jego trybu i przesłanek, czyli okoliczności uprawniających do takiej czynności, i wskazania, czy następuje ono z obniżeniem kapitału zakładowego, czy z czystego zysku, oraz powzięcia stosownej uchwały przez zgromadzenie wspólników.

Uchwała zgromadzenia powinna zawierać podstawę prawną umorzenia, wysokość wynagrodzenia przysługującego wspólnikowi za umorzony udział i uzasadnienie umorzenia. Doktryna nie jest zgodna co do tego, jakie wydarzenia mogą stanowić podstawę przymusowego umorzenia udziału.

Bezsprzeczne pozostaje jednak, że zaistnienie takiej przesłanki nie może zależeć od uznania jej przez zgromadzenie wspólników lub zarząd.

[srodtytul]Bez uchwały zgromadzenia[/srodtytul]

Umowa spółki może stanowić, że udział ulega umorzeniu w razie zaistnienia określonego zdarzenia bez powzięcia uchwały zgromadzenia wspólników (tzw. umorzenie automatyczne). Zdarzenie takie musi być określone na tyle precyzyjnie, by nie wywoływało wątpliwości co do zasadności podjętych przez zarząd czynności.

Do umorzenia automatycznego stosuje się przepisy o umorzeniu przymusowym, przy czym uchwałę o obniżeniu kapitału zakładowego podejmuje niezwłocznie zarząd, chyba że umorzenie następuje z czystego zysku (art. 199 § 5 k.s.h.).

[srodtytul]Powody wyłączenia[/srodtytul]

Nie ulega wątpliwości, że instytucja umorzenia, a zwłaszcza przymusowego umorzenia udziałów, stanowi atrakcyjną furtkę do pozbycia się wspólników.

Sąd Najwyższy stanął jednak na stanowisku, że forma ta nie może być wykorzystywana do usunięcia wspólnika ze spółki z przyczyn stanowiących podstawę do żądania wyłączenia wspólnika [b](wyrok SN z 12 maja 2005 r., V CK 562/04). [/b]

Zgodnie bowiem z art. 266 § 1 k.s.h., z ważnych przyczyn dotyczących danego wspólnika, sąd może orzec jego wyłączenie ze spółki na żądanie wszystkich pozostałych wspólników, jeżeli udziały wspólników żądających wyłączenia stanowią więcej niż połowę kapitału zakładowego.

W doktrynie i orzecznictwie jako ważne przyczyny wyłączenia wskazuje się m.in.

- działanie na szkodę spółki lub postępowanie sprzeczne z jej interesami,

- nadużywanie prawa do kontroli w celach konkurencyjnych,

- wykonywanie nadzoru w spółce do szykany,

- brak możliwości bezkonfliktowego współdziałania ze wspólnikiem, będący następstwem relacji interpersonalnych wewnątrz spółki.

[srodtytul]Nie można wyręczać sądu[/srodtytul]

Ważna przyczyna musi dotyczyć poszczególnych wspólników, przy czym nie ma przeszkód, by ta sama przyczyna wystąpiła po stronie kilku z nich jednocześnie. Wyłączenie ma charakter sankcji, a uznanie, że nastąpiło spełnienie podstawowej przesłanki wyłączenia wspólnika w spółce z o.o. – ważnej przyczyny – zależy od sądu.

Rozstrzygnięcie sądu ma zatem charakter uznaniowy, oparty na swobodnej ocenie dowodów w konkretnej sprawie. O wyłączeniu wspólnika orzeka sąd gospodarczy właściwy ze względu na siedzibę spółki.

Zgodnie z uchwałą [b]SN z 6 czerwca 2007 r. (III CZP 56/07)[/b] sprawa o wyłączenie wspólnika ze spółki z o.o. jest sprawą o prawa majątkowe. Skuteczność wyłączenia wspólnika zależy od łącznego spełnienia się dwóch przesłanek: prawomocności orzeczenia sądowego o wyłączeniu danego wspólnika oraz zapłacenia ceny przejęcia udziału (udziałów) wraz z odsetkami, licząc od dnia doręczenia pozwu. Prawomocny wyrok sądu o wyłączeniu wspólnika wywiera skutki od dnia doręczenia mu pozwu.

Z uwagi na okoliczność, że rozpatrywanie sprawy o wyłączenie wspólnika przez sąd może być długotrwałe a rozstrzygnięcie niepewne, pojawia się pokusa dla pozostałych wspólników ominięcia tej procedury i podjęcia próby przymusowego bądź automatycznego umorzenia udziałów niechcianego wspólnika.

Instytucja umorzenia udziałów w praktycznej działalności spółek z o.o. znajduje różnorodne zastosowanie, nie może jednak stanowić formy usunięcia wspólnika ze spółki bez konieczności wnoszenia powództwa o jego wyłączenie.

[i]Autor jest aplikantem radcowskim w Kancelarii Włodzimierz Głowacki i Wspólnicy sp.k. [/i]