Społeczną kontrolę przestrzegania prawa pracy, w tym przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy (bhp), sprawuje społeczna inspekcja pracy. Tak stanowi art. 18[sup]5[/sup] § 1 k.p. Zasady jej funkcjonowania określa [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=EA975E307E17BA3C6B69D57D64B0A755?n=1&id=71947&wid=192760]ustawa z 24 czerwca 1983 r. o społecznej inspekcji pracy (DzU nr 35, poz. 163 ze zm.[/link], dalej ustawa).

[srodtytul]Co im wolno [/srodtytul]

Społeczni inspektorzy mogą m.in. kontrolować stan budynków, maszyn, urządzeń technicznych i sanitarnych oraz procesy technologiczne z uwagi na bezpieczeństwo i higienę pracy, sprawdzać przestrzeganie w zakładzie przepisów o ochronie środowiska naturalnego.

Wolno im także uczestniczyć w ustalaniu okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy czy podejmować działania na rzecz aktywnego udziału załogi w kształtowaniu właściwych warunków bhp oraz oddziaływać na przestrzeganie przez nich przepisów i zasad bhp.

Społeczny inspektor ma także prawo wstępu w każdym czasie do pomieszczeń i urządzeń zakładu, aby wykonywać swoje zadania i żądać od kierownika firmy oraz oddziału (wydziału) i zatrudnionych informacji oraz okazania dokumentów w sprawach wchodzących w zakres jego działania. 

[srodtytul]Jakie zakazy[/srodtytul]

Szczególna ochrona społecznych inspektorów pracy wynika z art. 13 ustawy. Zakład nie może wypowiedzieć ani rozwiązać angażu z pracownikiem pełniącym taką funkcję w czasie trwania mandatu (a wybiera się go na cztery lata) oraz w ciągu roku po jego wygaśnięciu, chyba że zachodzą przyczyny uzasadniające dyscyplinarkę.

W takim wypadku rozwiązanie umowy następuje po uzyskaniu zgody statutowo właściwego organu zakładowego związku. Ponadto zakład nie wypowie pracownikowi pełniącemu funkcję społecznego inspektora warunków pracy i płacy na jego niekorzyść, chyba że stało się to konieczne z przyczyn, o których mowa w art. 43 [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=EA975E307E17BA3C6B69D57D64B0A755?n=1&id=71947&wid=192760]kodeksu pracy[/link] , czyli np. utraty uprawnień niezbędnych do wykonywania pracy. 

Czy zatem osoba bez odpowiedniego stażu w branży lub w zakładzie wybrana na społecznego inspektora rzeczywiście nim jest? Czy szef ma mu umożliwić wykonywanie ustawowych obowiązków? Wreszcie, czy kontroler bez wymaganych ustawą lat zatrudnienia może skutecznie skorzystać z ochrony z art. 13 ustawy?

[b]Sąd Najwyższy w postanowieniu z 9 listopada 1995 r. (III PO 16/95)[/b] stwierdził, że wybór społecznego inspektora przez personel zakładu nie podlega żadnej kontroli zewnętrznej. Wskazał, że społecznych inspektorów powołują i odwołują pracownicy, a ustawodawca nie przewidział w tym zakresie żadnej kontroli zewnętrznej, ani administracyjnej, ani sądowej.

I nie należy traktować tego jako przeoczenia czy niedopowiedzenia, ale jako świadome dążenie do tego, aby wybór społecznego inspektora leżał tylko w gestii pracowników zakładu i żaden czynnik zewnętrzny nie brał w tym udziału.

Jeśli więc po wyborze na społecznego inspektora pracy okaże się, że osoba ta nie ma odpowiedniego stażu, to ani pracodawca, ani Państwowa Inspekcja Pracy nie mogą kwestionować jego działań. Odwołać może go tylko załoga firmy.

[srodtytul]Wybór załogi i faktyczna funkcja[/srodtytul]

Ponadto w innej sprawie SN stwierdził, że pracownik, który przez wiele lat faktycznie pełnił funkcję zakładowego społecznego inspektora pracy za dorozumianą i niewątpliwą wolą załogi, choć nie został formalnie wybrany po upływie wcześniejszej kadencji, korzysta ze szczególnej ochrony przed wypowiedzeniem i rozwiązaniem stosunku pracy w granicach określonych w art. 13 ust. 1 ustawy [b](wyrok z 18 grudnia 2001 r., I PKN 755/00)[/b].

Uwzględniając te orzeczenia, pracownik, który nie ma ustawowego stażu, a wybrano go na społecznego inspektora pracy, też podlega zwiększonej protekcji przed zwolnieniem.

Można więc wyobrazić sobie zakłady, w których nie ma żadnego pracownika mającego odpowiedni staż do piastowania funkcji społecznego inspektora pracy. Nie oznacza to jednak, że nikt w firmie nie zostanie takim kontrolerem. Przepis o ich stażu pracy skłania raczej do wniosku, że jest to bardziej zalecenie ustawodawcy niż wymóg. Decydujący jest wybór załogi i faktyczne sprawowanie funkcji.

[ramka][b]Kto kandyduje[/b]

Zgodnie z art. 5 ustawy społecznym inspektorem pracy może zostać pracownik zakładu, który jest członkiem związku zawodowego i nie piastuje funkcji kierownika firmy lub stanowiska kierowniczego bezpośrednio jemu podległego. Zakładowe organizacje mogą postanowić, że społecznym inspektorem pracy będzie też pracownik firmy

niebędący członkiem związku. Taki inspektor powinien mieć niezbędną znajomość zagadnień wchodzących w zakres działania społecznej inspekcji pracy oraz co najmniej pięcioletni staż pracy w branży, do której zakład należy. Musi też wykazać się co najmniej dwuletnim stażem zatrudnienia w tej firmie, a oddziałowy lub grupowy społeczny inspektor pracy – co najmniej dwuletnim stażem w tej branży i co najmniej rocznym w tym zakładzie.[/ramka]

[i]Autor jest adwokatem, właścicielem kancelarii prawnej w Warszawie[/i]