Pracodawca ma obowiązek zapewnienia pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy – w tym odpowiedniej jakości powietrza. Mówi o tym § 15 ust. 1 i 2 [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=C4E32652BB748F87D3687470E9C1ABD4?id=170775]rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy z 26 września 1997 r. (tekst jedn. DzU 2003 nr 169, poz. 1650 ze zm.; dalej: rozporządzenie)[/link]. Tu znaczenie mają ogrzewanie i wentylacja. Im też poświęcony jest rozdział trzeci rozporządzenia.

[srodtytul]Komfort termiczny[/srodtytul]

Dla każdego najbardziej uchwytny, odczuwalny jest komfort termiczny lub jego brak. Zapewnienie odpowiedniego komfortu to jedna z funkcji wentylacji. Ale niejedyna, gdyż w miejscach pracy oddziałują jeszcze inne czynniki, których zwykle nie widać, ale które poprzez długotrwałe działanie mogą wywierać negatywne skutki dla zdrowia.

Konkretne działania, jakie należy podjąć dla zapewnienia właściwych warunków pracy, zależą od rodzaju budynków, pomieszczeń, stanowisk pracy i prowadzonych na nich procesów produkcyjnych oraz rodzajów wykonywanej pracy. Opisane są w rozlicznych przepisach szczegółowych – rozporządzeniach właściwych ministrów, dyrektywach wspólnotowych i Polskich Normach.

Dla różnych rodzajów pomieszczeń (przemysłowe, biurowe, szkolne itd.) istnieją zalecenia lub normy podające właściwe wartości poszczególnych parametrów. Jako temperaturę komfortu dla ludzi w pozycji siedzącej, normalnie ubranych, przyjmuje się zwykle 22°C w zimie i 22 – 24°C w lecie.

Zadowalającą jakość powietrza w pomieszczeniu o średnim zagęszczeniu przebywających w nim osób można uzyskać, stosując strumień powietrza powyżej 30 m szesc /h.os. (godzina na osobę) – pod warunkiem względnej czystości powietrza czerpanego z zewnątrz.

[srodtytul]Pomieszczenia produkcyjne...[/srodtytul]

Są dwa główne rodzaje pomieszczeń, w których pracuje człowiek. Pierwsze to te produkcyjne. Główne funkcje wentylacji w takich miejscach to :

- zapewnienie komfortu termicznego pracującym tam osobom,

- ochrona przed szkodliwymi czynnikami (np. pyłem, który może spowodować pylicę lub nowotwór),

- ochrona środowiska naturalnego,

- zapewnienie odpowiedniej jakości produktu.

A zatem, określając jakość powietrza w pomieszczeniach produkcyjnych, należy brać pod uwagę nie tylko parametry mające wpływ na odczucie komfortu ludzi, czyli temperaturę, wilgotność, prędkość powietrza i kierunek jego ruchu oraz poziom dwutlenku węgla. Ale liczy się także stężenie czynników chemicznych, mikrobiologicznych (bakterii, grzybów), pyłów, elektryczności statycznej – mogących stwarzać zagrożenia dla ludzi, środowiska naturalnego i produktów.

Ochrona przed czynnikami szkodliwymi wymaga po pierwsze zidentyfikowania miejsc ich występowania. Następnie zastosowania tzw. wentylacji miejscowej zapewniającej skuteczne odciąganie zanieczyszczeń z miejsca ich emisji i ich oczyszczenie w filtrach powietrza przed wypuszczeniem do atmosfery. [b]Wentylacja miejscowa ma zapobiec rozprzestrzenianiu się zanieczyszczeń na całe pomieszczenie.[/b] Następnie należy zapewnić tam równomierny ruch powietrza – w tym celu stosuje się tzw. wentylację ogólną.

Środowisko naturalne jest chronione dzięki wyeliminowaniu z powietrza szkodliwych czynników – poprzez zastosowanie odpowiednich systemów wentylacji wyposażonych w filtry powietrza – przed jego wypuszczeniem do atmosfery.

Istotną funkcję spełniają systemy wentylacji w tzw. pomieszczeniach czystych, czyli takich, gdzie należy zapewnić warunki niezbędne przy produkcji niektórych wyrobów, jak np. elementy urządzeń elektronicznych, leki, kosmetyki – gdy ich jakość zależy od stopnia czystości powietrza.

[srodtytul]... i biurowe[/srodtytul]

Drugi rodzaj pomieszczeń to te biurowe. Są one miejscem pracy dla ok. 30 proc. ogólnej liczby zatrudnionych we wszystkich sektorach działalności publicznej i prywatnej. Są oni poddawani działaniu wielu szkodliwych czynników, zwykle o niskich wartościach, ale przez długi czas. Ich skumulowanie się może prowadzić do tzw. zespołu chorego budynku (sick building syndrome – SBS), który objawia się m.in. zmęczeniem, uczuciem duszności, bólami i zawrotami głowy, drażliwością, obniżeniem zdolności koncentracji, zmianami skórnymi, podrażnieniem błon śluzowych oczu i górnych dróg oddechowych oraz ich częstymi nieżytami. SBS występuje zwykle w nowych domach, ale może też się pojawić w starych modernizowanych obiektach bez wentylacji, gdzie wstawia się meble mogące emitować formaldehyd.

W pomieszczeniach biurowych nie przeprowadza się systematycznych pomiarów poziomu czynników szkodliwych oraz innych parametrów miejsca pracy. Do niedawna nie istniały nawet spójne zasady oceny parametrów środowiska pracy w pomieszczeniach biurowych. Dopiero kilka lat temu opracowano je w Centralnym Instytucie Ochrony Pracy – Państwowym Instytucie Badawczym. Jest to projekt nr PCZ 15-21 „System kształtowania jakości powietrza w budynkach biurowych” dofinansowany przez Komitet Badań Naukowych i Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej.

[b]Jakość powietrza w pomieszczeniach biurowych jest zależna od temperatury, wilgotności, prędkości i kierunku ruchu powietrza oraz stężenia dwutlenku węgla.[/b] Jeśli zła wentylacja powoduje nieprawidłowy rozdział powietrza w pomieszczeniu, mogą powstać tam tzw. obszary nieruchomego powietrza, w których dochodzi do kumulowania się stężeń szkodliwych substancji chemicznych, np. emitowanych z mebli i wykładzin lub namnażania się zarodników grzybów. Przy niskiej wilgotności powietrza może dochodzić do wyładowań elektryczności statycznej, co nawet bywa przyczyną wypadków przy pracy.

Zgodnie z rozporządzeniem temperatura w pomieszczeniach biurowych nie może być niższa niż 18°C. Z kolei[link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=47E3158030F52D782742D4801E3E3531?id=166033] rozporządzenie ministra infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (DzU nr 75, poz. 690 ze zm.) [/link]oraz norma PN-78/B-03421 „Wentylacja i klimatyzacja. Parametry obliczeniowe powietrza wewnętrznego w pomieszczeniach przeznaczonych do stałego przebywania ludzi”, podaje zalecane wartości temperatury, wilgotności i prędkości powietrza w pomieszczeniach biurowych. Natomiast stężenie dwutlenku węgla jest dobrym wskaźnikiem emisji produktów wydzielania biologicznego człowieka, może więc to być także istotny wskaźnik do klasyfikacji jakości powietrza w pomieszczeniach, w których nie wolno palić tytoniu i zanieczyszczenie jest wynikiem ludzkiego metabolizmu (norma PN-EN 13779:2008).

Wymagania co do rodzaju wentylacji będą inne dla każdego rodzaju budynku – zależnie od jego przeznaczenia, funkcji, charakteru wykonywanej tam pracy itp. W zależności od wymagań dotyczących jakości powietrza w pomieszczeniach stosuje się odpowiedni system wentylacyjny zapewniający właściwą wymianę powietrza. Liczba jego wymian liczona jest różnie, np. w pomieszczeniach, gdzie stale przebywają ludzie, przyjmuje się 1 m szesc /h.os., a tam, gdzie ludzi zwykle nie ma, np. w magazynach – jest to 1 mkw/h.

[srodtytul]Klimatyzacja modyfikuje [/srodtytul]

Jeśli wentylacja dostarcza powietrze o odpowiednich parametrach, to klimatyzacja modyfikuje te parametry za pomocą dodatkowych urządzeń. Może to być klimatyzacja całkowita – gdy dochodzi chłodzenie, osuszanie, ogrzewanie, nawilżanie. Wówczas jest to spójny system łączący wszystkie te urządzenia i funkcje. Można też stosować klimatyzację częściową – modyfikuje ona tylko niektóre parametry.

[ramka][b]Dobre praktyki dotyczą także wentylacji[/b]

[b]Elżbieta Jankowska, Zakład Zagrożeń Chemicznych i Pyłowych Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy[/b]

Wentylacja to takie zorganizowanie ruchu powietrza w pomieszczeniu, które zapewnia odpowiednią jego jakość, tzn. właściwe parametry powietrza, należyte rozcieńczenie zanieczyszczeń i w efekcie – komfort przebywającym tam osobom oraz bezpieczne warunki pracy. Wentylację często się zaniedbuje, ponieważ ruch powierza, zanieczyszczeń, cząstek pyłów czy nanocząstek nie jest widoczny.

Wentylacja może też szkodzić. Jeśli źle ją zaprojektowano i np. blisko miejsca silnego nawiewu muszą pracować ludzie – wówczas będą im groziły choroby kręgosłupa lub uszu. Jeśli zaś ruch powietrza w pomieszczeniu jest za słaby albo zostanie ono poprzegradzane szafami i regałami, wówczas mogą powstawać miejsca zerowego ruchu powietrza – gdzie będą się kumulowały np. szkodliwe zanieczyszczenia.

Zaprojektowanie wentylacji to jedno, ale jej bieżące i właściwe utrzymanie, czyszczenie i konserwacja – to drugie. W nieczyszczonych instalacjach wentylacyjnych mogą się mnożyć grzyby, gromadzić pyły itp. Jeśli przedsiębiorca stosuje się do obowiązujących przepisów, wtedy można mieć pewność, że wentylacja w miejscu pracy będzie działała prawidłowo.

Ale przepisy nie mogą regulować wszystkiego. Dlatego ważne są również tzw. dobre praktyki. Wiele firm, bazując na swoich doświadczeniach, opracowuje takie praktyki – dotyczą one także wentylacji. Są one często przedstawiane w normach, które nie są obowiązkowe. Dla każdego jest jasne i oczywiste, że stosowanie się do przepisów to obowiązek. Byłoby jednak dobrze, gdybyśmy dobrowolnie stosowali się również do wskazań i zaleceń dobrych praktyk.

Konieczność zapewnienia bezpiecznych warunków pracy spoczywa na pracodawcy – mówią o tym kodeks pracy oraz rozporządzenie w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Priorytetową ochroną pracowników przed szkodliwym działaniem czynników środowiska pracy jest stosowanie środków ochrony zbiorowej, w tym wentylacji, która powinna być właściwa dla danego stanowiska pracy. Warto jednak pamiętać, że bardzo dużo zależy także od świadomości i działań pracowników – muszą oni przestrzegać przepisów prawa i stosować ochrony, które zapewnia pracodawca.[/ramka]