Kontroluje ona przede wszystkim pracodawców, tj. jednostki organizacyjne, choćby nieposiadające osobowości prawnej, a także osoby fizyczne, jeśli tylko zatrudniają pracowników. Wystarczy więc, że dany podmiot angażuje jedną osobę na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę, a jest już pracodawcą. Już od momentu zatrudnienia pierwszego pracownika nawet na cząstkę etatu mamy obowiązek zawiadomienia na piśmie właściwego okręgowego inspektora pracy i wojewódzkiego inspektora sanitarnego o miejscu, rodzaju i zakresie prowadzonej działalności, jak również o każdej zmianie w tym zakresie, w szczególności o zmianie technologii lub profilu produkcji mogącej spowodować zwiększenie zagrożenia zdrowia pracowników.
Od 1 lipca 2007 r. rozszerzono krąg podmiotów będących w zasięgu zainteresowania PIP. Od tej daty inspektorzy pracy przeprowadzają również kontrole u przedsiębiorców niebędących pracodawcami, o ile na ich rzecz świadczą pracę osoby fizyczne, w tym wykonujące na własny rachunek działalność gospodarczą.
Przedsiębiorcami są osoby fizyczne, osoby prawne i jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, wykonujące we własnym imieniu działalność gospodarczą oraz wspólnicy spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej. Osobami świadczącymi na ich rzecz pracę, ale niebędącymi pracownikami, mogą być natomiast zleceniobiorcy, wykonawcy dzieła, osoby prowadzące własną działalność gospodarczą, czyli tzw. samozatrudnieni, oraz pracujący na czarno. Należy jednak pamiętać, że te podmioty nie podlegają pełnej kontroli PIP, a jedynie zagadnień związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy oraz kontrolą legalności zatrudnienia.
Uprawnieni do kontroli przedsiębiorców niebędących pracodawcami mają na celu sprawdzenie, czy realizują nałożony na nich obowiązek zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy osobom fizycznym świadczącym pracę na innej podstawie niż stosunek pracy lub prowadzącym na własny rachunek działalność gospodarczą. Chodzi również o weryfikację przestrzegania ustawy z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (tekst jedn. DzU z 2008 r. nr 69, poz. 415 ze zm.), czyli czy:
- opłacają składki na Fundusz Pracy,
- prawidłowo zatrudniają bezrobotnych,
- mają zezwolenia na pracę dla angażowanych obcokrajowców,
- agencje zatrudnienia uzyskały wpis do tego rejestru i czy działają zgodnie z wymogami określonymi w art. 18a ustawy.
Ponadto inspektor pracy sprawdza stan zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy dla:
- osób fizycznych wykonujących pracę na innej podstawie niż stosunek pracy w ramach prac społecznie użytecznych,
- osób przebywających w zakładach karnych i zakładach poprawczych i wykonujących pracę,
- żołnierzy w służbie czynnej, wykonujących powierzoną im pracę,
- studentów i uczniów niebędących pracownikami, odbywających zajęcia na terenie zakładu pracy.
W warsztacie samochodowym odbywają praktyki uczniowie zasadniczej szkoły mechanicznej. Rodzic jednego z nich poskarżył się PIP na to, że syn nie otrzymał kombinezonu roboczego. Mimo że uczeń nie jest pracownikiem, inspektorowi pracy wolno skontrolować stan przestrzegania przepisów i zasad bhp w warsztacie.
