Prowadzenie sporu sądowego wiąże się z kosztami, które w czasie procesu ponoszą strony postępowania. Podstawowym kosztem jest wpis od pozwu, który z reguły wynosi 5 proc. wartości przedmiotu sporu. Strona musi liczyć się również z innymi wydatkami. Jeśli ?w toku postępowania złoży wniosek o przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego, będzie zobowiązana do wpłacenia zaliczki na poczet sporządzenia opinii.

Musi być wniosek

Niekiedy przedsiębiorcy, zdając sobie sprawę ze znacznych kosztów procesu, rezygnują z dochodzenia swoich roszczeń z powodu braku środków na koszty postępowania. W takiej sytuacji należy złożyć wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych. Samo złożenie wniosku rzecz jasna nie gwarantuje uzyskania zwolnienia.

Zgodnie z art. 103 ustawy ?z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tj. DzU z 2010 nr 90, ?poz. 594 z późn. zm.) (dalej ustawa) sąd może przyznać zwolnienie od kosztów sądowych osobie prawnej lub jednostce organizacyjnej niebędącej osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, jeżeli wykazała, że nie ma dostatecznych środków na ich uiszczenie.

Potrzebne dokumenty

W praktyce przedsiębiorcom sprawia trudność owo wykazanie braku możliwości uiszczenia kosztów. Z pewnością taki zapis ustawy potwierdza, że nie będzie wystarczające wskazanie w piśmie okoliczności uzasadniających zwolnienie. Mianowicie, konieczne będzie poparcie twierdzeń wniosku dokumentami. Potwierdził to Sąd Apelacyjny w Poznaniu ?w postanowieniu z 19 lipca 2013 r. w sprawie I ACz 1173/13, wskazując, że art. 103 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych nie wskazuje, w jaki sposób ubiegająca się o zwolnienie od kosztów sądowych osoba prawna lub jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność sądową, powinna wykazać, że nie ma dostatecznych środków na uiszczenie tych kosztów. Należy więc przyjąć, że może tego dokonać, przedstawiając jakiekolwiek dokumenty, które pozwalają określić jej sytuację majątkową, np. bilans roczny, sprawozdanie finansowe, wyciągi z kont bankowych, raporty kasowe, deklaracje podatkowe, umowy kredytowe i pisma banku oceniające zdolność kredytową, dokumenty stwierdzające obciążenie nieruchomości hipoteką, a ruchomości zastawem, dokumenty stwierdzające wysokość zobowiązań itp.

Nie jest wystarczające, tak jak ma to miejsce w razie ubiegania się o zwolnienie od kosztów sądowych przez osobę fizyczną (art. 102 ustawy), złożenie przez osobę prawną lub inną jednostkę organizacyjną tylko oświadczenia obejmującego nawet szczegółowe dane co do jej stanu majątkowego.

Nie ulega wątpliwości, że dokumenty potwierdzające zasadność zwolnienia od kosztów sądowych winny być złożone wraz z wnioskiem.

Sąd może zarządzić dochodzenie

Przedsiębiorca nie może liczyć na to, że sąd będzie ?z własnej inicjatywy weryfikował twierdzenia wskazane ?w piśmie procesowym, tj. będzie wzywał do złożenia stosownych dokumentów. Na podstawie art. 109 ustawy sąd może zarządzić stosowne dochodzenie, jeżeli na podstawie okoliczności sprawy lub oświadczeń strony przeciwnej powziął wątpliwości co do rzeczywistego stanu majątkowego strony domagającej się zwolnienia od kosztów sądowych lub z niego korzystającej. W postanowieniu z 26 lipca ?2013 r. Sądu Apelacyjnego ?w Rzeszowie w sprawie sygn. ?I ACz 471/13 stwierdzono, że osoba prawna bądź jednostka organizacyjna z chwilą złożenia wniosku wykazać powinna brak środków na pokrycie kosztów sądowych, bez wzywania do złożenia dodatkowych dokumentów.

W sprawie tej wnioskodawca powoływał się na art. 130 k.p.c. stanowiący, że gdy pismo procesowe nie może otrzymać prawidłowego biegu wskutek niezachowania warunków formalnych lub jeżeli od pisma nie uiszczono należnej opłaty, przewodniczący wzywa stronę pod rygorem zwrócenia pisma do poprawienia, uzupełnienia lub opłacenia go w terminie tygodniowym. Sąd podkreślił, że nieudokumentowanie wniosku o zwolnienie przez osobę prawną nie uzasadnia zastosowania w takim przypadku art. 130 k.p.c., albowiem nie jest to brak formalny podlegający uzupełnieniu ?w trybie cytowanego przepisu.

Wymagana szczególna staranność

Zwolnienie od kosztów sądowych w przypadku osób fizycznych, a tym bardziej w przypadku przedsiębiorców ma charakter wyjątkowy. Wyjątkowość zastosowania instytucji zwolnienia od kosztów sądowych powoduje, że swoją sytuację finansową strona obowiązana jest przedstawić ze szczególną starannością. Sąd przed rozstrzygnięciem wniosku strony ?o zwolnienie od kosztów sądowych winien zbadać jej sytuację materialną, ale czyni to na podstawie przedłożonych dokumentów oraz złożonych oświadczeń i w wyniku dokonanych ustaleń stwierdza, czy przedstawiony przez stronę materiał jest wystarczający do uwzględnienia jej wniosku (tak Sąd Apelacyjny w Poznaniu w postanowieniu z 11 lipca 2013 r. ?I ACz 1131/13). Nadto, co również wielokrotnie zostało podnoszone w orzecznictwie, przedsiębiorca jako profesjonalista w ramach prowadzonej działalności gospodarczej powinien planować również wydatki związane z procesami sądowymi. Koszty dochodzenia przed sądem roszczeń związanych z prowadzoną działalnością stanowią koszty, które strona musi uwzględniać w racjonalnym planowaniu swoich wydatków (postanowienie Sądu Najwyższego z 28 maja 2013 r. ?V CZ 2/13).

Komentarz eksperta:

Tomasz Poznański, adwokat

Warto przypomnieć, że badając wniosek o zwolnienie od kosztów, sąd z urzędu ocenia zasadność roszczenia, ponieważ zgodnie z art. 109 § 2 ustawy sąd odmawia zwolnienia od kosztów sądowych stronie w razie oczywistej bezzasadności dochodzonego roszczenia lub obrony praw. Kwestię wyjaśnił Sąd Apelacyjny w Poznaniu w postanowieniu z 7 stycznia 2013 r. I ACz 2274/12, wskazując, że oczywiście bezzasadne jest takie roszczenie, którego bezzasadność jest oczywiście zrozumiała dla każdego, bez potrzeb dokładnej analizy sprawy pod względem faktycznym i prawnym lub jeśli jest sprzeczna z zasadniczymi i niepodlegającymi różnej wykładni przepisami prawa. Nie może być tu żadnej wątpliwości, że roszczeniu nie przysługuje ochrona prawna, każda – chociażby najmniejsza – wątpliwość uniemożliwia więc odmowę zwolnienia od kosztów.