Inspektorzy pracy wydają nakazy, czyli decyzje administracyjne, gdy stwierdzą naruszenia przepisów i zasad BHP. Ale możliwość zastosowania tego środka prawnego nie ogranicza się tylko do sytuacji bezpośrednio służących ochronie zdrowia i życia etatowca.

Artykuł 11a ustawy z 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (tekst jedn. DzU z 2012 r., poz. 404 ze zm., dalej ustawa o PIP) umożliwia nakazanie pracodawcy umieszczenia pracownika w ewidencji osób wykonujących pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, wykreślenia go z niej oraz skorygowania dokonanego wpisu. Ewidencja pracujących w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze jest pochodną wykazu stanowisk, na których wykonywane są takie zajęcia. Lista ta musi zawierać dane pracownika, tj. jego nazwisko i imię, datę urodzenia, nr PESEL oraz serię i numer dowodu osobistego. Celem jej tworzenia jest opłacanie składek na Fundusz Emerytur Pomostowych za każdego w ujętych w niej pracowników (art. 41 ust. 4 pkt 2 ustawy z 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych, DzU nr 237, poz. 1656 ze zm.). Dlatego gdy szef nie umieszcza pracownika w tej ewidencji, wolno mu złożyć skargę do PIP. Wszystko po to, aby chronić interesy wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze w zakresie ich prawa do emerytury pomostowej.

Kiedy świadczenie

Prawo do tego świadczenia zależy od łącznego spełnienia kilku warunków. Przede wszystkim pracownik musi wykonywać prace w szczególnych warunkach lub charakterze przez minimum 15 lat ?w pełnym wymiarze czasu pracy. Potwierdził to Wojewódzki Sąd Apelacyjny w Krakowie ?w wyroku z 12 czerwca 2013 r. ?(III SA/Kr 1509/12). Uznał, że wpis do ewidencji, podobnie jak decyzja inspektora pracy, nie rozstrzygają o tym, czy pracownik spełnia wskazany na wstępie warunek nabycia prawa do emerytury pomostowej. WSA podniósł, że umieszczenie w ewidencji wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wskazuje jedynie, że etatowiec jest zatrudniony na stanowisku, na którym realizuje się takie zadania. To zaś nie jest równoznaczne z koniecznością odprowadzania za niego składki na FEP.

W podobnym tonie wypowiedział się też WSA w Gliwicach w wyroku z 27 maja 2013 r. (IV SA/GL 903/12). Uznał, że wpis do ewidencji nie może decydować o tym, że pracownik spełnia (lub nie) warunki do nabycia emerytury pomostowej. Rozstrzygająca nie jest tu też decyzja administracyjna inspektora pracy, gdyż nie może on decydować o charakterze pracy etatowca ani ?o okolicznościach decydujących o objęciu go obowiązkami wynikającymi z przepisów emerytalnych.

Tezę tę uzupełnił WSA w Krakowie w wyroku z 11 czerwca 2013 r. (III SA/Kr 1434/12). Według niego przyjęcie odmiennej wykładni oznaczałoby, że o spełnieniu przez etatowca jednego z warunków przesądzających o nabyciu prawa do emerytury pomostowej decydują organy PIP. W razie zaś odwołania się od ich decyzji sprawę rozstrzygałyby ostatecznie sądy administracyjne. Jest to niedopuszczalne, skoro decyzje administracyjne wydawane przez organy PIP ?w tych sprawach nie są objęte właściwością sądów powszechnych.

W ocenie WSA w Krakowie (wyrok z 4 czerwca 2013 r., III SA/Kr 1422/12) prowadzenie ewidencji zatrudnionych na stanowiskach z pracami w szczególnych warunkach lub charakterze ma służyć jedynie udokumentowaniu tego, że etatowiec realizuje takie zadania. Ten sam cel ma wydawanie przez inspektorów decyzji administracyjnych w sprawach związanych z prowadzeniem tej ewidencji. To zaś prowadzi do wniosku, że umieszczenie lub nieumieszczenie etatowca w takim wykazie nie przesądza o tym, czy spełnia on warunki do nabycia prawa do emerytury pomostowej.

Pogląd na rolę PIP w takich sprawach przedstawił w przywołanym wyroku oraz potwierdził WSA w Gliwicach ?9 maja 2013 r. (IV SA/Gl 981/12). Uznał, że inspektor pracy, do którego wpłynęła skarga etatowca złożona w trybie art. 41 ust. 6 ustawy o emeryturach pomostowych, musi wszcząć postępowanie kontrolne. Może ono się zakończyć wydaniem nakazu jedynie wtedy, gdy zajmowane przez pracownika stanowisko umieszczono w wykazie stanowisk, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, natomiast sam podwładny nie został ujęty w ewidencji wykonujących tego rodzaju zadania. W pozostałych przypadkach inspektor powinien, w ocenie sądu, umorzyć postępowanie jako bezprzedmiotowe. Potwierdził to WSA w Warszawie w wyroku z 7 marca 2012 r. (VIII SA/Wa 1064/11). Uzupełnił o stwierdzenie, że organy PIP kontrolujące pracodawcę na podstawie skargi podwładnego nie mają kompetencji, aby rozstrzygać ?o charakterze wykonywanej pracy, a co za tym idzie – o objęciu etatowca obowiązkami wynikającymi z przepisów emerytalnych.

Uwaga!

Odmienną tezę zaprezentował WSA w Gliwicach w wyroku z 17 listopada 2011 r.

(IV SA/Gl 217/11).

W razie odmowy uznania zasadności żądania umieszczenia pracownika w ewidencji pracujących w szczególnych warunkach lub charakterze, właściwym rozstrzygnięciem inspektora powinna być odmowa nakazania umieszczenia konkretnej osoby w tym wykazie, a nie umorzenie postępowania jako bezprzedmiotowego. Pogląd ten poparły też WSA w Olsztynie w wyroku z 25 listopada ?2010 r.

(II SA/Ol 916/10)

i WSA w Poznaniu z 4 listopada 2010 r.

(IV SA/Po 656/10).

Spory wokół kompetencji

To, że ustawa o PIP nadaje inspektorom prawo nakazania umieszczenia pracownika ?w tej ewidencji, nie oznacza, że mogą oni użyć tego przywileju w każdym przypadku. Co do zasady inspektor skorzysta ?z przyznanych mu ustawowo środków jedynie wtedy, gdy rozpatrywana sprawa nie jest sporna. Znakomitym przykładem jest wynagrodzenie za pracę i inne świadczenia bezpośrednio związane z jej wykonywaniem. Inspektor może nakazać ich wypłatę tylko wtedy, gdy zostały naliczone, a jedynie szef zwleka z faktycznym przekazaniem określonej kwoty pracownikowi. Natomiast spór co do prawa czy wysokości danego świadczenia powoduje przy tym, że inspektor przestaje być organem właściwym do jego rozstrzygnięcia.

Zasadę tę stosuje się w przypadkach, w których kwalifikacja wykonujących pracę w szczególnych warunkach lub charakterze, jest sporna. W takich okolicznościach zakwestionowanie prawa inspektora pracy do wydania nakazu z art. 11a ustawy o PIP i uznanie, że kompetencję rozstrzygnięcia tego sporu mają inne ograny, nie narusza ustanowionej w konstytucji ochrony pracy oraz nadzoru państwa nad warunkami jej wykonywania (wyrok WSA ?w Krakowie z 11 lipca 2013 r., ?III SA/Kr 1437/12). Potwierdza to tezę wyroku tego samego sądu z 4 lipca 2013 r. (III SA/Kr 1522/12). Według niego kompetencja inspektora nakazania umieszczenia pracownika ?w tej ewidencji ogranicza się do przypadków, w których kwalifikacja osób wykonujących prace w szczególnych warunkach lub charakterze nie jest sporna.

Uwaga! Kompetencje inspektora nie zależą przy tym od tego, czy dane stanowisko nadal istnieje, ani od faktu dalszego zatrudniania pracownika. Tak uznał Naczelny Sąd Administracyjny w Warszawie w wyroku z 10 lutego 2012 r. (I OSK 1242/11). Zgodnie z nim inspektor pracy może nakazać szefowi, aby umieścił etatowca w ewidencji nawet po rozwiązaniu stosunku pracy czy likwidacji stanowiska.

Sprawozdawczość ?pod lupą

Organem właściwym w sprawach z zakresu emerytur pomostowych jest ZUS, a odwołania od jego decyzji rozpoznają sądy powszechne. Musi to więc ograniczać zakres właściwości organów PIP wyłącznie do spraw, w których kwalifikacja wykonujących szczególne zadania nie budzi wątpliwości. Spór między stronami powoduje bowiem, że właściwym do kwalifikacji jest w pierwszej instancji ZUS, a w drugiej sąd powszechny. Wszystko to sprawia, że w ocenie WSA ?w Krakowie, wyrażonej w wyroku z 11 czerwca 2013 r. (III SA/Kr 1433/12), punktem wyjścia dla kontrolującego zakład inspektora nie są wykazy prac w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wskazane w załącznikach do ustawy, lecz określona przez pracodawcę lista stanowisk, na których wykonuje się takie zadania.

Inspektor nie ma prawa badać, czy szef prawidłowo ustalił wykaz stanowisk dla zatrudnionych w szczególnych warunkach lub charakterze ani wydawać decyzji ingerujących w treść tego rejestru. Potwierdził to WSA w Poznaniu ?w wyroku z 8 września 2011 r. ?(II SA/Po 280/11). Co więcej, NSA w Warszawie w wyroku ?z 19 kwietnia 2011 r. (I OSK 1969/10) uznał, że inspektorzy nie mają prawa badać, czy określone stanowisko spełnia przewidziane w ustawie ?o emeryturach pomostowych wymogi, uzasadniające umieszczenie go w rejestrze prowadzonym przez pracodawcę.

Autorka jest byłym inspektorem pracy, obecnie wspólnikiem ?w firmie Pogotowie Kadrowe sp.j.

Kiedy będzie nakaz

Odpowiedzi na to pytanie udzielił WSA w Gliwicach w wyroku ?z 20 czerwca 2013 r. (IV SA/Gl 860/12). Wydanie nakazu przez inspektora jest możliwe tylko wtedy, gdy sam pracodawca zaliczył konkretne stanowisko do wykazu tych, na których odbywają się prace w szczególnych warunkach lub charakterze, a zajmujący je pracownik nie został uwzględniony w ewidencji zatrudnionych na tych posadach. Uzasadniać ma to fakt, że w pozostałym zakresie ustawa o emeryturach pomostowych przyjmuje właściwość ZUS ?i sądów powszechnych, ograniczając tym samym kompetencje PIP.

Za ograniczeniem możliwości wydania tego nakazu opowiedziały się też WSA w Krakowie w wyrokach z 17 czerwca 2013 r. (III SA/Kr 1515/12) i 11 czerwca 2013 r. (III SA/Kr 1436/12). Sądy uznały, że występuje ona jedynie wtedy, gdy kwalifikacja pracujących w szczególnych warunkach lub charakterze jest bezsporna. Taki przypadek może zaś wystąpić tylko wówczas, gdy pracodawca (czyli podmiot uprawniony do określenia listy stanowisk, na których w jego zakładzie wykonuje się prace w szczególnych warunkach ?lub charakterze) uprzednio zaliczył zajmowane przez pracownika stanowisko do tego wykazu.

Rządzi pracodawca

Sądy administracyjne bronią stanowiska, zgodnie z którym ?do zakwalifikowania danego rodzaju pracy jako wykonywanej ?w szczególnych warunkach lub mającej szczególny charakter uprawniony jest tylko pracodawca. Tym torem poszedł WSA ?w Gliwicach w wyroku z 20 czerwca 2013 r. (IV SA/GL 874/12). Uznał, że spór między etatowcem a pracodawcą dotyczący szczególnego charakteru lub warunków pracy wykonywanej ?na stanowisku jest sporem z zakresu ubezpieczeń społecznych. ?To zaś powoduje, że jeśli w wyniku zainicjowanej przez podwładnego kontroli inspektor stwierdzi, że zajmowanego przez niego stanowiska nie ujęto w wykazie posad z pracą w szczególnych warunkach lub charakterze, powinien umorzyć postępowanie jako bezprzedmiotowe. W ocenie sądu rola inspektora PIP ogranicza się tu do rozstrzygnięcia o istnieniu lub nieistnieniu obowiązku pracodawcy o charakterze ewidencyjno-sprawozdawczym.

W praktyce oznacza to, że wolno mu tylko nakazać umieszczenie pracownika w ewidencji pracujących w szczególnych warunkach ?lub charakterze. Organy PIP nie mogą jednak nakazać szefowi umieszczenia posady konkretnego etatowca w wykazie stanowisk, na których wykonuje się prace w szczególnych warunkach lub charakterze. Takie wnioski płyną z analizy wyroku WSA w Krakowie z 12 czerwca 2013 r. (III SA/Kr 1423/12). Zgodnie z nim nakaz inspektora może dotyczyć jedynie przypadków, gdy zajmowane przez pracownika stanowisko ujęto w wykazie, a samego podwładnego nie umieszczono w ewidencji będącej pochodną tej listy.