Przesłanką umożliwiającą wierzycielowi wystąpienie ze skargą pauliańską jest okoliczność, kiedy osoba trzecia wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć o tym, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia.
Wymaganą staranność od osoby trzeciej określa się przy uwzględnieniu okoliczności konkretnej sytuacji, w której osoba ta działa, porównując jej zachowanie z zachowaniem podmiotu, który w danych okolicznościach postępowałby rozsądnie, zgodnie z zasadami współżycia społecznego i uczciwego obrotu.
Ważne domniemanie
Regulacja dotycząca skargi pauliańskiej przyjmuje domniemania prawne, które działają na korzyść wierzyciela, o bliskich stosunkach prywatnych lub stałych stosunkach gospodarczych osoby trzeciej z dłużnikiem działającym na niekorzyść wierzyciela. Jeśli łączą one dłużnika z osobą trzecią, to wystarczy do uznania, że osoba ta wiedziała o świadomym pokrzywdzeniu wierzyciela.
Wierzyciel musi udowodnić podstawę domniemania w postaci istnienia bliskiego stosunku pomiędzy dłużnikiem a osobą trzecią w chwili dokonywania czynności prawnej. Domniemanie jest wzruszalne, co oznacza, że osoba trzecia może obalić to domniemanie przez udowodnienie, że mimo stosunku bliskości z dłużnikiem lub stałej współpracy gospodarczej nie wiedziała o świadomości dłużnika pokrzywdzenia wierzycieli i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się o tym dowiedzieć.
W przypadku, gdy wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli, osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Korzyścią majątkową uzyskaną bezpłatnie jest korzyść, za którą osoba trzecia nie spełniła ani nie zobowiązała się spełnić ekwiwalentnego świadczenia w ramach tego samego lub innego stosunku prawnego. Zatem zmiany w majątku dłużnika spowodowane dokonaniem przysporzenia nieodpłatnego do majątku osoby trzeciej nie wymagają dowodzenia złej wiary lub bliskich stosunków łączących dłużnika z osobą trzecią.
Istotna jest bezskuteczność
Oryginalność rozwiązania przyjętego w skardze pauliańskiej polega na tym, że wierzyciel nie występuje z powództwem o zasądzenie świadczenia, lecz domaga się uznania czynności za bezskuteczną w stosunku do niego. Powództwo nie jest więc kierowane przeciwko dłużnikowi, lecz przeciwko osobie trzeciej, na rzecz której dłużnik dokonał przysporzenia kosztem swojego majątku.
Są dwa sposoby
Uprawniony wierzyciel może dochodzić ochrony pauliańskiej na drodze sądowej, wykorzystując dwa sposoby jej realizacji – przez wytoczenie powództwa przeciwko osobie, która uzyskała korzyść wskutek czynności dokonanej przez dłużnika (tzw. actio pauliana) albo przez podniesienie zarzutu procesowego w toczącej się przeciwko niemu sprawie wytoczonej przez osobę trzecią, np. w procesie przeciwegzekucyjnym, wytoczonym przez osobę trzecią na podstawie art. 841 Kodeksu postępowania cywilnego.
Wierzyciel może również wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz osoba trzecia rozporządziła uzyskaną od dłużnika korzyścią, pod warunkiem że osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne.
Zatem w przypadku dalszych rozporządzeń odpowiedzialność osoby trzeciej zostaje zawężona do sytuacji, w których uzyskana korzyść została przeniesiona nieodpłatnie lub w wyniku wiedzy osoby, do której majątku dalsze przysporzenie miało miejsce.
Uznanie czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną w stosunku do wierzyciela w drodze powództwa wymaga wniesienia pozwu z takim żądaniem >patrz ramka.
Co w pozwie
W pozwie wierzyciel powinien określić czynność prawną oraz wierzytelność. Oznaczając czynność prawną, należy podać jej rodzaj, treść oraz przedmiot majątkowy, do którego się ona odnosi, a także przedstawić strony czynności krzywdzącej wierzyciela – dłużnika i osobę trzecią. Określając wierzytelność, należy wskazać zdarzenie prawne, z którego ona wynika, a także wysokość wierzytelności, a jeśli nie jest ona jeszcze oznaczona – jej maksymalną kwotę.
Sąd Najwyższy w wyroku z 24 listopada 2000 r., V CKN 149/00
wskazał, że występujący z powództwem o uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika, dokonanej z pokrzywdzeniem jego jako wierzyciela (art. 531 § 1 kc), winien w procesie przeciwko osobie trzeciej wykazać przede wszystkim, że istnieje dłużnik oraz że pozwany uzyskał od niego korzyść majątkową kosztem powoda w tym sensie, że powód, na skutek wynikłej niewypłacalności dłużnika, nie jest w stanie zaspokoić się z jego majątku, w zakresie swojej wierzytelności.
W chwili wytoczenia powództwa pauliańskiego wierzytelność nie musi być jeszcze wymagalna ani wykonalna, nie jest również potrzebne uprzednie uzyskanie tytułu egzekucyjnego przeciwko dłużnikowi.
