W odróżnieniu od zabezpieczenia hipotecznego zastaw rejestrowy pozwala na wykorzystanie poszczególnych składników majątku, które mogą się stać zabezpieczeniem.
Zatem nie tylko nieruchomości mogą stanowić przedmiot zabezpieczeń (jak przy hipotece). Warto wiedzieć, że wierzytelności można także zabezpieczać zastawem rejestrowym na rzeczach ruchomych, takich jak choćby samochód.
Na czym polega zastaw
Zastaw rejestrowy jest zbliżony do hipoteki, jest także prawem akcesoryjnym, czyli jest ściśle związany z wierzytelnością, którą zabezpiecza. Inaczej niż hipoteka – może być ustanowiony na rzeczach ruchomych i zbywalnych prawach majątkowych, a zabezpieczona wierzytelność może być wyrażona zarówno w złotych, jak i w walucie obcej.
Zastaw rejestrowy zabezpiecza odsetki, roszczenia uboczne wskazane przez strony w umowie zastawniczej oraz koszty zaspokojenia zastawnika mieszczące się w sumie wymienionej we wpisie zastawu.
Zastaw rejestrowy jest szczególną kategorią zastawu unormowaną w ustawie 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (tekst jedn. DzU z 2009 r. nr 67, poz. 569 ze zm.).
Co może być przedmiotem
Zastawem można w szczególności obciążyć: rzeczy oznaczone co do tożsamości, rzeczy oznaczone co do gatunku, jeżeli w umowie zastawniczej określona zostanie ich ilość oraz sposób wyodrębnienia od innych rzeczy tego samego gatunku, zbiór rzeczy ruchomych lub praw, stanowiący całość gospodarczą, choćby jego skład był zmienny, wierzytelności, prawa na dobrach niematerialnych, prawa z papierów wartościowych, prawa z niebędących papierami wartościowymi instrumentów finansowych w rozumieniu ustawy z 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (tekst jedn. DzU z 2010 r. nr 211, poz. 1384 ze zm.).
Wyliczenie to nie ma charakteru katalogu zamkniętego, co oznacza, że brak rzeczy lub prawa na tej liście nie wyklucza jej jako ewentualnego przedmiotu zastawu.
Ustawa zawiera katalog rzeczy i praw, które nie mogą być przedmiotem zastawu. Są to m.in.: prawa mogące być przedmiotem hipoteki, wierzytelności, na których ustanowiono hipotekę, statki morskie oraz statki w budowie mogące być przedmiotem hipoteki morskiej.
Zastawca i zastawnik
Zastawcą jest osoba, która ustanawia zastaw rejestrowy. Może to być każdy, kto posiada zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych. Ważne, aby zastawca posiadał prawo do rozporządzania przedmiotem lub prawem, które ma być zastawione.
Przykład
Ustanowiono zastaw na zabezpieczenie pożyczki. Zastawcą może być pożyczkobiorca (dłużnik) lub osoba trzecia dająca zabezpieczenie w postaci zastawu.
Za spłatę długu zastawca, niebędący dłużnikiem, odpowiada rzeczowo, tj. wyłącznie z przedmiotu zastawu, a zastawca będący dłużnikiem odpowiada za spłatę długu całym swoim majątkiem.
Uprawnienia i obowiązki
O ile w przypadku zastawu „zwykłego" konieczne jest wydanie wierzycielowi przedmiotu zastawu, o tyle rzeczy, papiery wartościowe lub inne dokumenty dotyczące praw obciążonych zastawem rejestrowym mogą być pozostawione w posiadaniu zastawcy lub osoby trzeciej wskazanej w umowie o ustanowienie zastawu rejestrowego, jeżeli wyraziła na to zgodę.
Jeżeli w umowie zastawniczej nie postanowiono inaczej, zastawca, którym jest zarówno dłużnik, jak i osoba trzecia dająca zabezpieczenie w postaci zastawu:
- może korzystać z przedmiotu zastawu rejestrowego zgodnie z jego społeczno-gospodarczym przeznaczeniem;
- powinien dbać o zachowanie przedmiotu zastawu rejestrowego w stanie nie gorszym niż wynikający z prawidłowego używania;
- w wyznaczonym przez zastawnika stosownym terminie obowiązany jest umożliwić zastawnikowi zbadanie stanu przedmiotu zastawu rejestrowego.
Zastawnikiem jest osoba, na rzecz której zastaw został ustanowiony. Ustawodawca – inaczej niż było to jeszcze na początku stycznia 2009 r. – nie ograniczył kręgu podmiotów, na których rzecz może być ustanowione zabezpieczenie w formie zastawu rejestrowego.
To oznacza, że stronami umowy zastawniczej mogą być osoby fizyczne, prawne, jak i jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, ale którym odrębne przepisy przyznają osobowość prawną. Rozwiązanie to pozwala na szersze stosowanie tej formy zabezpieczenia w obrocie.
Kim jest administrator
Można go określić jako swego rodzaju „powiernika zastawu", który działając w imieniu własnym, ale także na cudzy rachunek, jako zastępca pośredni może reprezentować prawa kilku współwierzycieli (zastawników) z tytułu wierzytelności zabezpieczonej zastawem. Powołanie administratora zastawu pozwala na wybranie jednego z wierzycieli uczestniczącego w finansowaniu przedsięwzięcia „przedstawicielem do spraw zabezpieczeń".
Jeżeli celem ustanowienia zastawu jest zabezpieczenie wierzytelności przysługującej dwóm lub więcej wierzycielom lub zabezpieczenie więcej niż jednej wierzytelności umownej lub wierzytelności objętej układem w postępowaniu upadłościowym lub naprawczym, to jeden z wierzycieli, zwany właśnie administratorem zastawu, wskazany w umowie zawartej z pozostałymi wierzycielami lub w układzie, może być upoważniony do zabezpieczenia zastawem rejestrowym wierzytelności przysługujących pozostałym wierzycielom.
Jest on wtedy upoważniony do wykonywania we własnym imieniu, ale na ich rachunek, praw i obowiązków zastawnika wynikających z umowy zastawniczej i przepisów prawa. Administrator może być ustanowiony również wtedy, gdy następuje przeniesienie części wierzytelności zabezpieczonej zastawem rejestrowym na inną osobę.
Są dwa podstawowe warunki, które należy spełnić, aby skutecznie zabezpieczyć wierzytelność zastawem rejestrowym.
Po pierwsze należy zawrzeć umowę o ustanowienie zastawu rejestrowego, czyli tzw. umowę zastawniczą zastawcy z zastawnikiem, a po drugie dokonać wpisu zastawu do rejestru zastawów. W przypadku ustanowienia zastawu rejestrowego na pojeździe podlegającym rejestracji, zastaw ten powinien być odnotowany w dowodzie rejestracyjnym. Brak takiej adnotacji nie powoduje nieważności zastawu.
Umowa pisemna
Umowę należy zawrzeć w formie pisemnej pod rygorem nieważności. Powinna zawierać datę podpisania, imiona i nazwiska (firmę) oraz adres zastawnika, zastawcy czy dłużnika, w sytuacji gdy nie jest on jednocześnie zastawcą. W umowie należy określić przedmiot zastawu oraz zobowiązania zabezpieczonego zastawem wraz z określeniem tzw. najwyższej sumy zabezpieczenia.
Przesądza ona o górnej granicy zabezpieczenia. W ten sposób wierzyciel może zabezpieczyć też odsetki, koszty postępowań, a także inne roszczenia uboczne wskazane przez strony w umowie.
Pora na rejestr
Rejestr prowadzony jest przez właściwy sąd rejonowy, czyli w okręgu, w którym jest miejsce zamieszkania albo siedziba zastawcy. Sąd dokonuje wpisu do rejestru zastawów na wniosek zastawnika lub zastawcy. Do wniosku należy dołączyć umowę zastawniczą. Wniosek o wpis składa się na urzędowym formularzu dostępnym na stronach Ministerstwa Sprawiedliwości. Podlega on opłacie (200 zł).
Przygotowując wniosek, należy zwrócić uwagę na opis przedmiotu zastawu. Powinien być on zrobiony zgodnie z katalogiem sposobu opisu przedmiotów zastawu. Jest on załącznikiem do rozporządzenia ministra sprawiedliwości w sprawie szczegółowej organizacji i sposobu prowadzenia rejestru zastawów (DzU z 1997 nr 134, poz. 892 ze zm.).
Kto ma pierwszeństwo
Z chwilą ustanowienia zastawu wierzyciel nabywa prawo, na mocy którego będzie mógł dochodzić zaspokojenia roszczeń z obciążonej rzeczy bez względu na to, czyją stała się własnością. Zastawnik ma pierwszeństwo przed innymi wierzycielami właściciela obciążonej rzeczy. To pierwszeństwo w zaspokojeniu należności zabezpieczonych zastawem rejestrowym może zostać ograniczone wyłącznie na mocy odrębnych przepisów.
Zaspokojenie zastawnika z przedmiotu zastawu może nastąpić w drodze sądowego postępowania egzekucyjnego lub w inny sposób przewidziany ustawą i zastrzeżony w umowie zastawniczej. Może to być np. przejęcie przez niego na własność przedmiotu zastawu, jeżeli spełnione są odpowiednie przesłanki zezwalające na taki sposób zaspokojenia.
Przejęcie na własność przedmiotu zastawu rejestrowego następuje po upływie terminu wykonania zobowiązania, które zostało zabezpieczone tym zastawem.
Umowa może przewidywać również, że zaspokojenie zastawnika nastąpi przez sprzedaż przedmiotu zastawu rejestrowego w drodze przetargu publicznego, który przeprowadzi notariusz lub komornik, w terminie 14 dni od dnia złożenia przez zastawnika wniosku o dokonanie sprzedaży. Sprzedaż taka ma takie same skutki, jak sprzedaż w postępowaniu egzekucyjnym.
Jeżeli zastaw rejestrowy ustanowiono na zbiorze rzeczy lub praw stanowiących całość gospodarczą, a umowa dopuszcza zaspokojenie zastawnika z dochodów przedsiębiorstwa zastawcy, to może być ono przejęte w zarząd. W umowie należy wówczas określić wymogi, jakie powinien spełniać zarządca takiego przedsiębiorstwa. Zarząd może być też wykonywany przez zastawnika.
Kiedy wygasa wierzytelność
Nie ma możliwości, aby istniało zabezpieczenie wierzytelności bez samej wierzytelności. Zastaw wygasa więc, gdy wygasa wierzytelność nim zabezpieczona. Do wygaśnięcia zastawu, pomimo wygaszenia wierzytelności, nie dojdzie, gdy zostało to wskazane w umowie, a oprócz tego umowa określa:
Umowę zastawu należy zawrzeć w formie pisemnej pod rygorem nieważności
- stosunek prawny, z którego wynika lub może wynikać nowa wierzytelność;
- termin, w którym powinien powstać nowy stosunek prawny, nie dłuższy jednak niż sześć miesięcy od dnia wygaśnięcia wierzytelności zabezpieczonej zastawem (jeżeli minie taki termin, to zastaw wygasa);
- najwyższą sumę zabezpieczenia dla nowej wierzytelności, przy czym suma ta nie może być wyższa od ujawnionej w rejestrze.
Śmierć dłużnika nie oznacza wygaszenia wierzytelności, a co za tym idzie, i zastawu. Zastaw rejestrowy z założenia ma charakter terminowy. Oznacza to, że po upływie 20 lat od chwili wpisu zastawu do rejestru, ulega on wykreśleniu z rejestru jako wygaszony, ale i taka zasada jest względna, gdyż strony mogą postanowić o utrzymaniu zastawu na czas dalszy, ale nie dłuższy niż 10 lat.
Zbycie przedmiotu zastawu powoduje jego wygaśnięcie, jeżeli nabywca nie wiedział i przy zachowaniu należytej staranności nie mógł wiedzieć o istnieniu zastawu rejestrowego w chwili wydania mu rzeczy lub przejścia na niego prawa obciążonego zastawem rejestrowym albo rzecz obciążoną zastawem rejestrowym zalicza się do rzeczy zbywanych zwykle w zakresie działalności gospodarczej zastawcy i rzecz ta została wydana nabywcy, chyba że nabywca nabył rzecz w celu pokrzywdzenia zastawnika.
Wygaszenie zastawu powoduje wykreślenie go z rejestru. Wykreślenia generalnie dokonuje sąd, na wniosek zastawnika, albo zastawcy, który dołączy do wniosku pisemne oświadczenie zastawnika o wygaśnięciu wierzytelności zabezpieczonej zastawem rejestrowym lub zrzeczeniu się tego zabezpieczenia albo prawomocny wyrok sądu ustalający wygaśnięcie zastawu rejestrowego.
Ewelina Orlińska-Kiedroń prawnik w Kancelarii Radcy Prawnego Joanna Szanser–Smagacz w Krakowie
Komentuje Ewelina Orlińska-Kiedroń prawnik, w Kancelarii Radcy Prawnego Joanna Szanser–Smagacz w Krakowie
Zastaw rejestrowy jest instytucją, która pozwala na poważne zabezpieczenie wierzytelności.
Często jednak się o tej instytucji zapomina albo nie bierze jej pod uwagę ze względu na dość duży formalizm związany z ustanowieniem zastawu. Jego skuteczność w znacznej mierze uzależniona jest od tego, czy prawidłowo została „wyceniona" sama zabezpieczana wierzytelność oraz opisany przedmiot zastawu oraz czy właściwie zostaną przeprowadzone wszystkie czynności służące jego ustanowieniu.
W związku z tym, chcąc dobrze zabezpieczyć swoje wierzytelności, zamiast od razu odrzucać zastaw ze względu na wiele czynności, które trzeba wykonać, warto zapoznać się dokładniej z przepisami regulującymi zastaw rejestrowy. Potem trzeba zadbać o prawidłowe sporządzenie umowy zastawniczej oraz o dokonanie wpisu zastawu do rejestru zastawów.
