Jednym z rodzajów postępowań uregulowanych w polskiej procedurze cywilnej jest postępowanie zabezpieczające. Ma ono na celu ochronę interesów powoda (uprawnionego), który wniósł lub zamierza wnieść powództwo przeciwko drugiej stronie, zwanej w postępowaniu zabezpieczającym obowiązanym. Procedura ta zmierza do udzielenia tymczasowej ochrony interesów powoda na czas trwania tego postępowania.
Zdarzają się bowiem sytuacje, że bez zabezpieczenia wyrok, który zapada po kilku latach, nie będzie miał większego znaczenia, dlatego że nie ma już majątku dłużnika, z którego można prowadzić egzekucję, albo doszło do takich zmian w sytuacji faktycznej lub prawnej, których nie można odwrócić. Wysiłek włożony w proces pójdzie wtedy na marne.
Gdy chodzi o pieniądze
W przypadku powództw o charakterze pieniężnym zabezpieczenie powoduje zamrożenie pewnych składników majątkowych obowiązanego, do których można w przyszłości, po wydaniu prawomocnego wyroku, skierować egzekucję. Może ono polegać m.in. na:
Sąd udzielając zabezpieczenia może uzależnić jego wykonanie od złożenia przez uprawnionego kaucji
- zajęciu ruchomości i
- wynagrodzenia za pracę oraz
- rachunku bankowego i
- określonej wierzytelności lub prawa majątkowego (np. udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością).
Uwaga!
Sąd może również ustanowić zakaz zbywania określonych praw do nieruchomości. Jeżeli zabezpieczenie dokonywane jest przez zajęcie, postanowienie o jego udzieleniu nie jest doręczane obowiązanemu przez sąd, ale przez organ egzekucyjny, który dokonuje zajęcia.
Jest to istotną zaletą postępowania zabezpieczającego. Obowiązany nie jest informowany o wszczęciu postępowania do czasu, kiedy zabezpieczenie podlega wykonaniu, co ma uniemożliwić mu wyzbycie się lub ukrycie tych składników majątkowych.
Oznacza to jednak tyle, że nie otrzyma on oficjalnego zawiadomienia o toczącym się postępowaniu. Nie stoi to jednak na przeszkodzie, aby mógł uzyskać informację w danym sądzie na temat tego, czy nie toczy się przeciwko niemu żadne postępowanie, w tym zabezpieczające.
Nie może to być zapłata
Co do zasady sposobem zabezpieczenia nie może być zapłata przez obowiązanego dochodzonej przez uprawnionego kwoty, dlatego, że obowiązek zapłaty może wynikać dopiero z wyroku uwzględniającego pozew. W niektórych przypadkach przepisy k.p.c. przewidują jednak taką możliwość (tzw. zabezpieczenie nowacyjne).
Z punktu widzenia przedsiębiorców istotna jest możliwość zabezpieczenia przez zobowiązanie do zapłaty – w sprawach o należności z rękojmi lub gwarancji jakości albo kary umownej, a także z najmu lub dzierżawy, każdej z nich do wysokości dwudziestu tysięcy złotych.
W tych jednak przypadkach sąd orzeka po przeprowadzeniu rozprawy, co pozbawia postępowanie zabezpieczające atrybutu zaskoczenia, więc należy to uwzględnić przy dokonywaniu wyboru sposobu zabezpieczenia. Jeżeli liczy się szybkość i zaskoczenie dłużnika, warto zrezygnować z zabezpieczenia nowacyjnego i wybrać taki sposób ochrony, który nie polega na zapłacie określonej kwoty.
Co z roszczeniami niepieniężnymi
Roszczenia niepieniężne są zabezpieczane w sposób, który sąd stosownie do okoliczności uzna za odpowiedni. Sąd jednak nie wybiera sposobu zabezpieczenia, ale robi to uprawniony. Uprawniony musi więc wybrać odpowiedni sposób zabezpieczenia i przekonać do niego sąd. Z perspektywy przedsiębiorców ważne są zabezpieczenia polegające na ustanowieniu zakazów, w szczególności dotyczących określonych aspektów prowadzenia działalności gospodarczej.
Przykładowo na obowiązanego może zostać nałożony zakaz wprowadzania do obrotu określonych towarów, jeżeli powództwo dotyczy naruszenia praw własności intelektualnej lub czynu nieuczciwej konkurencji. Zabezpieczenie może również polegać na zakazie zawarcia określonej umowy z osobą trzecią (zbycia nieruchomości, zbycia udziałów w spółce), jeżeli powództwo dotyczy rzeczy lub prawa, które może zostać zbyte przez obowiązanego.
W pierwszym przykładzie zakaz wprowadzania towarów do obrotu może zmierzać do ochrony uprawnionego przed wyrządzeniem mu wyższej szkody. W drugim przykładzie zabezpieczenie zamraża stosunki między stronami postępowania, tak aby przyszły wyrok korzystny dla uprawnionego mógł zostać bez przeszkód wykonany.
Trzeba podkreślić, że wybrany przez uprawnionego sposób zabezpieczenia podlega ocenie sądu pod względem adekwatności. Zabezpieczenie nie może być dla obowiązanego nadmiernie uciążliwe, ale jednocześnie jego rozmiar i sposób musi zapewniać uprawnionemu wystarczającą ochronę.
Który sąd jest właściwy
Przepisy o postępowaniu zabezpieczającym samodzielnie wskazują właściwość sądu w tej procedurze. W przypadku, gdy wniosek o zabezpieczenie jest składany łącznie z pozwem lub w trakcie już toczącego się postępowania, sądem właściwym będzie sąd, w którym postępowanie będzie się toczyć lub już się toczy.
Nieco więcej swobody istnieje w przypadku zabezpieczeń dokonywanych przed wniesieniem pozwu. Wprawdzie także tutaj właściwy będzie zwykle sąd, który jest właściwy do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji.
Często jednak pozew może być zgodnie z przepisami k.p.c. wniesiony do różnych sądów (właściwość przemienna). Z uwagi na to, że pozew jeszcze nie został wniesiony, powód ma prawo wybrać sąd do udzielenia zabezpieczenia, niekoniecznie ten sam, do którego zostanie złożony pozew. Nie jest wyjątkiem praktyka składania wniosków o zabezpieczenie do kilku sądów jednocześnie, co zmniejsza ryzyko zbyt długiego oczekiwania na zabezpieczenie w jednym z nich.
Warto dodać, że w przypadku zastosowania w umowie klauzuli zapisu na sąd polubowny (arbitraż), udzielenia zabezpieczenia może dokonać zarówno sąd polubowny, jak i sąd powszechny. Zasada ta znajduje także zastosowanie w przypadku zapisu na arbitraż międzynarodowy, co oznacza, że polski sąd może udzielać zabezpieczenia w sprawie, która będzie rozpoznawana przez obcy sąd polubowny.
Uwaga na odszkodowanie
Nie zawsze uprawniony, który uzyskał zabezpieczenie, wygrywa sprawę główną. Pozew może być oddalony z przyczyn merytorycznych, może zostać odrzucony z przyczyn formalnych, może też zostać cofnięty przez powoda. Co więcej, sprawa główna może w ogóle się nie rozpocząć, jeżeli zabezpieczenie było udzielone przed wszczęciem postępowania, a uprawniony nie złożył skutecznie pozwu w wyznaczonym terminie. W tych wszystkich sytuacjach, jeżeli zabezpieczenie było wykonane, uprawniony może odpowiadać względem obowiązanego za szkodę wywołaną wykonaniem zabezpieczenia.
Jak liczyć szkodę
Roszczenie odszkodowawcze nie polega na żądaniu przywrócenia stanu sprzed wykonania zabezpieczenia, ale ma dalej idący charakter. Obejmuje ono obowiązek naprawienia szkody, która nie jest jednoznaczna z wyegzekwowaną kwotą z odsetkami.
Odpowiedzialność odszkodowawcza ma szczególne znaczenie w sprawach, w których zabezpieczenie polegało na zakazie dokonywania określonych czynności lub prowadzenia działalności. Jeżeli w wyniku zabezpieczenia pozwany musiał zaprzestać dystrybucji towarów, to odszkodowanie jemu należne może obejmować korzyści utracone z tego tytułu.
Jeżeli zakazano mu zbywania nieruchomości, a w okresie od udzielenia zabezpieczenia do zakończenia sprawy spadły ceny tych nieruchomości, szkoda może wynikać z różnicy w cenie. Obowiązek udowodnienia wysokości szkody spoczywa na dochodzącym odszkodowania obowiązanym, samo zaś dowodzenie może być w takiej sprawie stosunkowo trudne.
Możliwość kaucji
Sąd udzielając zabezpieczenia może uzależnić jego wykonanie od złożenia przez uprawnionego kaucji. Kaucja ma zabezpieczyć roszczenie o odszkodowanie – obowiązany ma pierwszeństwo zaspokojenia z kaucji, jednak dopiero po uzyskaniu prawomocnego wyroku zasądzającego odszkodowanie. Jeżeli kaucja nie zostanie złożona, zabezpieczenie nie może zostać wykonane – zgodnie ze znowelizowanymi przepisami k.p.c., obowiązującymi od 3 maja 2012 r., postanowieniu o udzieleniu zabezpieczenia klauzula wykonalności lub wzmianka o wykonalności może być nadana po złożeniu kaucji.
Uwaga!
Roszczenie o odszkodowanie z tytułu wykonania zabezpieczenia wygasa, jeżeli postępowanie w tej sprawie nie zostanie wszczęte w terminie jednego roku od dnia powstania tego roszczenia. Termin powstania roszczenia należy wiązać z zakończeniem postępowania głównego, względnie z upadkiem zabezpieczenia w wyniku niezłożenia lub cofnięcia pozwu.
Jeżeli jednak na orzeczenie kończące sprawę, którego wydanie rozpoczynałoby bieg jednorocznego terminu, została wniesiona skarga kasacyjna, termin należy liczyć od dnia prawomocnego zakończenia postępowania wywołanego jej wniesieniem (regulacja obowiązuje od 3 maja 2012 r.).
Marta Mikołajczykt radca prawny w kancelarii Czarnik Porębski i Wspólnicy Spółka Partnerska Radców Prawnych
Komentuje Marta Mikołajczyk, radca prawny w kancelarii Czarnik Porębski i Wspólnicy Spółka Partnerska Radców Prawnych
Przesłanką udzielenia zabezpieczenia jest uprawdopodobnienie roszczenia, co oznacza konieczność uprawdopodobnienia faktów, z których ma wynikać zasadność powództwa. W praktyce zdarza się, że przesłankę uprawdopodobnienia roszczenia sądy traktują dość liberalnie i nie oceniają merytorycznie tego, czy powód ma szanse na wygranie sprawy.
Praktyka ta sprzyja nadużywaniu postępowania zabezpieczającego w celach innych niż samo zabezpieczenie powództwa. Roszczenie powoda nie powinno być jednak uznane za uprawdopodobnione, jeżeli już z samej treści wniosku o udzielenie zabezpieczenia i przedstawionych we wniosku o zabezpieczenie dowodów wynika, że szanse na wygranie sporu nie są znaczne.
Sąd nie powinien uchylać się od oceny przedstawionego materiału. Potwierdza to orzecznictwo sądów apelacyjnych (postanowienie SA w Szczecinie z 27 kwietnia 2006 r., I ACz 468/06; postanowienie SA we Wrocławiu z 28 lutego 2012 r., I ACz 373/12; postanowienie SA w Krakowie z 25 października 2012 r., I ACz 1591/12).
