IKE: umowy z klientami z błędami we wzorcach

Indywidualne konta emerytalne to tylko jeden z produktów służących oszczędzaniu na starość. Mogą być one oferowane przez różne instytucje, m.in. przez banki. Wtedy, z uwagi na łączny charakter takiego produktu (indywidualne konto emerytalne i rachunek oszczędnościowy w jednym), jego prowadzenie powinno odbywać się z poszanowaniem dwóch ustaw.

Z jednej strony chodzi o ustawę z 20 kwietnia 2004 r. o indywidualnych kontach emerytalnych oraz indywidualnych kontach zabezpieczenia emerytalnego (DzU z 2004 r. nr 116, poz. 1205 ze zm.). Z drugiej o przepisy zawarte w ustawie – Prawo bankowe (DzU z 2002 r. nr 72, poz. 665 ze zm.). Dlaczego tak jest? Wynika to wprost z kilku przepisów.

Definicja IKE

Zgodnie z art. 2 pierwszej z wymienionych ustaw indywidualne konto emerytalne (IKE) to wyodrębniony:

- zapis w rejestrze uczestników funduszu inwestycyjnego,

- rachunek papierów wartościowych lub inny rachunek, na którym zapisywane są instrumenty finansowe niebędące papierami wartościowymi oraz rachunek pieniężny służący do obsługi takich rachunków w podmiocie prowadzącym działalność maklerską,

- rachunek w ubezpieczeniowym funduszu kapitałowym,

- rachunek bankowy w banku,

- rachunek IKE w dobrowolnym funduszu emerytalnym.

Wszystkie te rachunki muszą być prowadzone na zasadach określonych ustawą, a w zakresie w niej nieuregulowanym – na zasadach określonych w przepisach właściwych dla tych rachunków lub rejestrów. Z tego zestawienia wynika, że umowę o IKE można podpisać z różnymi podmiotami.

Zgodnie z art. 8 konto to jest prowadzone na podstawie pisemnej umowy zawartej przez oszczędzającego z: funduszem inwestycyjnym, dobrowolnym funduszem emerytalnym, podmiotem prowadzącym działalność maklerską, zakładem ubezpieczeń lub wreszcie z bankiem.

Ważne regulacje

Dlatego też, idąc dalej tropem przepisów, zasady prowadzenia IKE, a także tryb i warunki zawarcia oraz rozwiązania stosownej umowy określa:

- statut funduszu inwestycyjnego – w przypadku funduszu inwestycyjnego,

- statut dobrowolnego funduszu emerytalnego – w przypadku dobrowolnego funduszu emerytalnego,

- regulamin prowadzenia rachunku papierów wartościowych i rachunku pieniężnego – w przypadku podmiotu prowadzącego działalność maklerską,

- ogólne warunki ubezpieczenia oraz regulaminy ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych – w przypadku zakładu ubezpieczeń,

- umowa rachunku bankowego – w przypadku banku.

Dalej przepisy precyzują (art. 32), że bank zawiera umowę o prowadzenie IKE w formie rachunku oszczędnościowego, zgodnie z zasadami określonymi w ustawie – Prawo bankowe, o ile przepisy niniejszej ustawy nie stanowią inaczej. I tak właśnie dochodzimy do prawa bankowego, jako dodatkowo właściwego dla indywidualnych kont emerytalnych, prowadzonych przez takie instytucje finansowe.

I właśnie stosowane przez jeden z banków regulaminy i wzorce umów, służące do zawierania kontraktów o prowadzenie IKE, były przedmiotem kontroli Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Organ antymonopolowy dopatrzył się w nich uchybień i nałożył na bank karę w związku z naruszeniem zbiorowych interesów konsumentów. A na czym te nieprawidłowości polegały?

Brak precyzji

Praktyki naruszające zbiorowe interesy konsumentów miały polegać na:

- niewskazaniu w umowach o prowadzenie IKE trybu zmiany wysokości prowizji i opłat za czynności związane z wykonywaniem umowy,

- niewskazaniu w nich przesłanek dokonywania zmian umowy,

- stosowaniu postanowienia wprowadzającego otwarty katalog przesłanek wypowiedzenia umowy przez bank.

Dlaczego i jakie przepisy mogły zostać naruszone poprzez takie braki lub nieścisłości? Chodzi tu o art. 52 prawa bankowego. Zgodnie z nim umowa rachunku bankowego jest zawierana na piśmie i powinna określać w szczególności:

- strony umowy,

- rodzaj otwieranego rachunku,

- walutę rachunku,

- czas trwania umowy,

- o ile strony zastrzegają oprocentowanie środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku – wysokość tego oprocentowania i przesłanki dopuszczalności jego zmiany przez bank, a także terminy wypłaty, postawienia do dyspozycji lub kapitalizacji należnych odsetek,

- wysokość prowizji i opłat za czynności związane z wykonywaniem umowy oraz przesłanki i tryb ich zmiany przez bank,

- formy i zakres rozliczeń pieniężnych dokonywanych na polecenie posiadacza rachunku oraz terminy ich realizacji,

- przesłanki i tryb dokonywania zmian umowy,

- przesłanki i tryb rozwiązania umowy rachunku bankowego,

- zakres odpowiedzialności banku za terminowe i prawidłowe przeprowadzenie rozliczeń pieniężnych oraz wysokość odszkodowania za przekroczenie terminu realizacji dyspozycji posiadacza rachunku.

Wchodząc w szczegóły

Kontrolowany przez UOKiK bank w §8 wzorca umownego zatytułowanego „Umowa rachunku oszczędnościowego indywidualnego konta emerytalnego” wyszczególnił przyczyny zmiany prowizji i opłat przez bank, jednakże nie określił trybu tej zmiany. „Nie pozostawia wątpliwości, iż niezamieszczenie przez bank obligatoryjnego elementu umowy rachunku bankowego narusza chronione przepisami ustawy interesy konsumentów” – czytamy w decyzji UOKiK (Decyzja nr RWA-11/2012).

Z kolei w „Regulaminie otwierania i prowadzenia przez bank rachunku oszczędnościowego indywidualnego konta emerytalnego” bank ten stosował postanowienie o treści: „Bank zastrzega sobie prawo zmiany postanowień regulaminu”. Tym samym, wbrew wymogom art. 52 ust. 2 pkt 8, nie wskazał on sytuacji, w których ten wzorzec w sposób jednostronny może zmienić. I wrzeszczcie we wzorcu umowy znajdowała się klauzula o treści:

„Bank może wypowiedzieć umowę z ważnych powodów, a w szczególności (...)”. W ten sposób zacytowana klauzula wprowadza otwarty katalog przesłanek uprawniających bank do zakończenia współpracy poprzez zastosowanie zwrotu „w szczególności”.  Tymczasem cytowany już art. 52 (ust. 2 pkt 9) stanowi, że umowa rachunku powinna określać przesłanki i tryb rozwiązania umowy. Nakazuje więc stosować zamknięty wykaz okoliczności, których ziszczenie może być powodem do wypowiedzenia umowy przez instytucję finansową.

Skąd kara

W opisywanej sprawie Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów dopatrzyła się naruszenia zbiorowych interesów konsumentów, ponieważ:

- było to działanie przedsiębiorcy (bank bez wątpienia jest instytucją należącą do grona przedsiębiorców),

- jego działanie było bezprawne (naruszenie dyspozycji art. 52 prawa bankowego),

- narażało na straty lub niedogodności nieograniczoną liczbę osób (z oferty banku mógł potencjalnie skorzystać każdy konsument).

WAŻNE

Prezes UOKiK stwierdziła, że bank naruszył zbiorowe interesy konsumentów, i nałożyła na przedsiębiorcę karę w wysokości 1 373 973 zł. Bank zaprzestał stosowania wszystkich zakwestionowanych postanowień. Decyzja nie jest ostateczna, ponieważ przedsiębiorca odwołał się od decyzji do sądu. Z treścią decyzji można się zapoznać na stronie www.uokik.gov.pl.