Wystąpienie przesłanek umorzenia składek daje ZUS jedynie możliwość, a nie obowiązek dokonania takiej redukcji. Decyzja w tym przedmiocie ma charakter uznaniowy. To oznacza, że organ rentowy ma możliwość wyboru rozstrzygnięcia w określonym stanie faktycznym. Na podstawie zgromadzonego materiału dowodowego dokona jego oceny. Może uznać racje ubiegającego się o umorzenie, ale nie musi.

Nie oznacza to oczywiście, że ZUS może podjąć decyzję w sposób dowolny, czyli odmówić uwzględnienia żądania przy jednoczesnym braku wyczerpującego wyjaśnienia przesłanek jego odrzucenia. Dopiero gruntowna analiza stanu faktycznego sprawy stanowi materiał będący podstawą do wydania decyzji o uznaniowym charakterze.

Niezbędne warunki

Aby płatnik mógł starać się o umorzenie składkowego długu, muszą być spełnione przesłanki, o których mowa w art. 28 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. DzU z 2015 r., poz. 121 ze zm., dalej: ustawa o sus). Co do zasady umorzenie należności z tytułu składek w całości lub w części możliwe jest tylko w przypadku ich całkowitej nieściągalności. Jednak art. 28 ust. 3a ustawy o sus wprowadza istotny wyjątek dotyczący płatników składek, którzy są jednocześnie ubezpieczonymi. Należności z tytułu składek na ich ubezpieczenia mogą być umorzone w „uzasadnionych przypadkach", mimo że nie zachodzi ich całkowita nieściągalność. W sposób szczegółowy zasady umarzania tych należności regulują przepisy rozporządzenia z 31 lipca 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad umarzania należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne (DzU nr 141, poz. 1365; dalej: rozporządzenie umorzeniowe). Z jego przepisów wynika, że ZUS może umorzyć przedsiębiorcy należności z tytułu składek na jego ubezpieczenia, jeżeli wykaże on, że ze względu na stan majątkowy i sytuację rodzinną nie jest w stanie ich opłacić, ponieważ pociągnęłoby to zbyt ciężkie skutki dla niego i jego rodziny. Powyższe rozporządzenie wskazuje, że taka sytuacja ma miejsce na przykład wtedy, gdy:

- opłacenie należności z tytułu składek pozbawiłoby zobowiązanego i jego rodzinę możliwości zaspokojenia niezbędnych potrzeb życiowych,

- przewlekła choroba zobowiązanego lub konieczność sprawowania opieki nad przewlekle chorym członkiem rodziny pozbawia go możliwości uzyskiwania dochodu umożliwiającego spłacenie długu.

Przepis art. 28 ust. 3a ustawy o sus i § 3 rozporządzenia umorzeniowego daje większe pole do manewru zarówno ubezpieczonemu, który może ubiegać się o tę ulgę, nawet gdy nie ma mowy o całkowitej nieściągalności, jak i ZUS, który ma większe możliwości uznaniowego podejścia do tematu.

Trudna decyzja

Ostatnio głośnym echem odbiła się sprawa starszego emeryta, któremu ZUS odmówił umorzenia zadłużenia składkowego z lat 2002 – 2011, jakie „zgromadził" w czasie prowadzenia działalności gospodarczej. Ubiegający się o ulgę, mając już status emeryta i pobierając z tego tytułu świadczenie, postanowił dorobić. Rozpoczął działalność gospodarczą, ale nie regulował składek na ubezpieczenia społeczne, ponieważ zwalniał go z tego status emeryta. Błędnie uznał, że ta ulga obejmuje też składki na ubezpieczenie zdrowotne. W ciągu dziewięciu lat prowadzenia firmy uzbierał ponad 30 tys. zaległości w opłatach na NFZ, o których umorzenie wnioskował w ZUS. Argumentował m.in., że wiek (79 lat) i stan zdrowia uniemożliwia mu podjęcie pracy, prowadzona działalność gospodarcza przynosiła straty lub niewielkie dochody, a obecnie utrzymuje się tylko z emerytury, z której po opłaceniu rachunków i kredytów bankowych pozostaje niewiele na jedzenie i środki czystości. Ponadto na utrzymaniu ma bezrobotnego, chorego syna.

ZUS ważąc racje odmówił umorzenia. Stwierdził, że skoro stać go na utrzymanie dwóch samochodów, to posiada środki nie tylko na zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych. Zaległość może regulować w ratach.

Bez zapomnienia

Wojewódzki Sąd Administracyjny badając zaskarżoną decyzję przypomniał, że rozstrzygnięcie ZUS w zakresie umorzenia należności ma uznaniowy charakter. Oznacza to, że nawet wystąpienie przesłanek umorzenia składek daje organowi jedynie możliwość, a nie obowiązek ich umorzenia. Podkreślił, że sądowa kontrola decyzji wydanej w takim postępowaniu nie odnosi się do zasadności przyznania lub odmowy przyznania ulgi, lecz do zbadania, czy organ wydał decyzję zgodnie z przepisami postępowania, którego prawidłowe przeprowadzenie pozwala na ustalenie istotnych dla załatwienia sprawy okoliczności faktycznych, a w konsekwencji na prawidłowe zastosowanie prawa materialnego. Uznał, że materiał dowodowy został zgromadzony i zbadany przez ZUS w sposób wyczerpujący. Ocenił, że skarżący posiada stały dochód w postaci emerytury, na którego wysokość w żaden sposób nie wpływa zły stan zdrowia. Ponadto posiada dwa samochody osobowe i nieruchomość rolną, z których możliwa jest egzekucja należności. Spłaca także zobowiązania o charakterze cywilnoprawnym. Ponadto emeryt nie wyjaśnił, czy utrzymywany przez niego bezrobotny syn, wymagający leczenia, jest niezdolny do pracy i jakie wydatki ponosi z tytułu jego leczenia. Wobec powyższego sąd uznał, że ZUS trafnie stwierdził, że sytuacja materialna skarżącego nie uzasadnia umorzenia należności z tytułu nieopłaconych składek, a spłacenie zadłużenia w ratach nie pozbawi go i jego rodziny środków na zaspokojenie niezbędnych potrzeb życiowych.

Kasacja od niekorzystnego dla ubezpieczonego rozstrzygnięcia WSA trafiła do Naczelnego Sądu Administracyjnego, ale nie przyniosła mu oczekiwanego rezultatu. NSA nie uchylił zaskarżonego wyroku i nie skierował sprawy do ponownego rozpoznania. Przypomniał, że w sprawach o umorzenie należności z tytułu zaległych składek interes publiczny musi być szczególnie mocno akcentowany, bowiem akceptowanie stanu, w którym dopuszcza się niewywiązywanie się z obowiązku opłacania składek godzi w prawa innych opłacających składki osób i narusza zasadę równego traktowania ubezpieczonych. Rozważenie zatem obu interesów – tj. słusznego interesu strony postępowania i interesu publicznego, powinno znaleźć wyraz w uzasadnieniu decyzji, tak aby umożliwić kontrolę instancyjną, a następnie ewentualną kontrolę sądową rozstrzygnięcia opartego na uznaniu administracyjnym.

Z orzecznictwa sądów administracyjnych

- Na ocenę sytuacji materialnej wpływają niewątpliwie stan zdrowia i wiek, co może rzutować na potencjał skarżącego na rynku pracy. Okoliczności te są bardzo istotne w świetle przesłanek możliwości zastosowania ulgi w postaci umorzenia należności składek. Podjęcie rozstrzygnięcia w ramach uznania administracyjnego wymaga, by interes społeczny i słuszny interes obywatela (często sprzeczne) zostały należycie wyważone. Temu celowi służy analiza sytuacji materialnej zobowiązanego i jego rodziny, uwzględniająca również stan zadłużenia i związaną z tym realność spłaty zadłużenia bez niebezpieczeństwa powstania ciężkich skutków dla zobowiązanego i jego rodziny (wyrok WSA w Gdańsku z 24 czerwca 2014 r.; I SA/Gd 483/14)

- Nie do zaakceptowania, także z punktu widzenia interesu społecznego, jest sytuacja, w której spłata zobowiązań wobec ZUS zmuszałaby dłużnika do korzystania z pomocy społecznej (wyrok WSA w Poznaniu z 27 maja 2014 r.; III SA/Po 1766/13)

- Jakkolwiek okoliczności przemawiające za umorzeniem należności zasadniczo powinna wykazać osoba ubiegająca się o zastosowanie tej ulgi w spłacie zobowiązań publicznoprawnych, nie zwalnia to organu administracji z obowiązku wszechstronnego zebrania i rozpatrzenia materiału dowodowego sprawy (Wyrok WSA w Poznaniu z 17 kwietnia 2014 r.; III SA/Po 218/14).