Jak wskazuje art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. DzU z 2009 r. nr 205, poz. 1585 ze zm.; dalej ustawa o sus), obowiązek ubezpieczeń emerytalnego i rentowych obejmuje osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej lub zlecenia albo innego kontraktu o świadczenie usług, do którego zgodnie z kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia. Objęta jest ona również obligatoryjnym ubezpieczeniem wypadkowym, a jedynie chorobowe jest dla niej dobrowolne.
Składki społeczne za takiego ubezpieczonego musi naliczać i odprowadzać (a w części również finansować) zleceniodawca. Ich wysokość ustala od przychodu, jaki uzyskuje wykonawca kontraktu – jeśli odpłatność określono w umowie kwotowo, w kwotowej stawce godzinowej, akordowej albo prowizyjnie. Z zasady taki warunek opłacania składek dotyczy również umowy agencyjnej. Jeżeli bowiem sposób wynagradzania nie został w tym kontrakcie określony, agentowi należy się prowizja. Tak wynika z art. 758
1
. W konsekwencji przy umowie agencyjnej podstawą do naliczania składek powinien być przychód, jaki agent uzyskuje z tytułu wykonania umowy. Jednak w praktyce tak się nie dzieje.
W biznesie
Jak bowiem wskazuje art. 758 k.c., przez umowę agencyjną przyjmujący zlecenie (agent) zobowiązuje się w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, do stałego pośredniczenia, za wynagrodzeniem, przy zawieraniu z klientami umów na rzecz dającego zlecenie przedsiębiorcy albo do zawierania ich w jego imieniu.
Oznacza to, że umowa agencyjna jest kontraktem zawieranym między przedsiębiorcami. Agent jest więc na gruncie przepisów ustawy o sus uznawany za osobę prowadzącą pozarolniczą działalność gospodarczą przy założeniu, że prowadzi biznes na podstawie wpisu do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (CEIDG).
Przesądzający jest więc w tym przypadku fakt prowadzenia działalności. Agent opłaca składki społeczne i zdrowotną z tego właśnie tytułu. Z umowy agencyjnej nie podlega żadnym ubezpieczeniom i nie powinien być do nich zgłaszany. W konsekwencji od uzyskiwanych przychodów z tego kontraktu składki nie są opłacane. Przedsiębiorca jako osoba prowadząca działalność gospodarczą sam zgłasza się do ubezpieczeń i sam za siebie opłaca składki na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne. Nie mają tu zastosowania zasady, na jakich finansowane są składki za zleceniobiorców i inne osoby pracujące na podstawie umów cywilnoprawnych. Potwierdził to Sąd Najwyższy w wyroku z 19 października 2006 r. (III UK 93/2006).
Miesięczne opłaty
Składki na ubezpieczenia społeczne agent musi zatem naliczać od zadeklarowanej kwoty nie niższej niż 60 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia prognozowanego na dany rok. W 2012 r. ta podstawa wynosi 2115,60 zł. Przez pierwsze 24 miesiące może jednak skorzystać z prawa do opłacania znacznie niższych składek na ubezpieczenia społeczne, jeśli spełni warunki określone w art. 18a ustawy o sus, tj.:
- w okresie ostatnich 60 miesięcy kalendarzowych przed dniem rozpoczęcia wykonywania działalności gospodarczej nie prowadził innej pozarolniczej działalności (jakiejkolwiek, nie tylko gospodarczej),
- nie wykonuje działalności gospodarczej na rzecz byłego pracodawcy, na rzecz którego przed dniem rozpoczęcia biznesu w bieżącym lub poprzednim roku kalendarzowym wykonywał – w ramach stosunku pracy lub spółdzielczego stosunku pracy – czynności wchodzące w zakres wykonywanej działalności gospodarczej.
W takiej sytuacji miesięczna podstawa wymiaru składek może być obniżona nawet do kwoty równej 30 proc. minimalnego wynagrodzenia. W 2012 r. ta preferencyjna podstawa wynosi 450 zł.
Nie ma natomiast mowy o obniżeniu składki zdrowotnej. Tę opłatę wszyscy przedsiębiorcy ponoszą w wysokości nie niższej niż 9 proc. od podstawy równej 75 proc. przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej włącznie z wypłatami z zysku.
W praktyce więc osoba, która wykonuje umowę agencyjną, objęta jest ubezpieczeniami z działalności. Jest to dla niej zwykle tańsze rozwiązanie, niż gdyby musiała finansować składki jako wykonawca umowy cywilnej. Z czego to wynika? Jako przedsiębiorca nalicza składki od deklarowanej kwoty, bez względu na faktycznie uzyskiwane przychody. Ustawodawca określił jedynie minimalny poziom tej podstawy, tj. 2115,60 zł lub 450 zł miesięcznie. Jako wykonawca umowy cywilnej musiałby je finansować od tego, co rzeczywiście zarobił.
Definicja wciąż w słowniku
Bezsprzecznie praca na podstawie umowy agencyjnej wciąż jest wymieniona w art. 6 ustawy o sus jako tytuł do ubezpieczeń. Nie można więc z góry zakładać, że osoba, która wykonuje taki kontrakt, nie podlega ubezpieczeniom z tego tytułu (jako wykonawca umowy cywilnej). Byłoby to możliwe, gdyby wpis do ewidencji dotyczył wyłącznie czynności wykonywanych w ramach umowy agencyjnej i inna działalność nie byłaby prowadzona. Wtedy agent mógłby podlegać ubezpieczeniom z umowy agencyjnej, a z tytułu prowadzenia działalności nie byłby objęty żadnymi ubezpieczeniami. Ale jest to rozważanie czysto hipotetyczne. Na takie rozwiązanie musiałby się bowiem zgodzić przedsiębiorca dający zlecenie, co wydaje się wątpliwe. Oznaczałoby to, że ponosiłby on dodatkowe koszty związane ze składkami na ubezpieczenia społeczne agenta. Musiałby wtedy finansować połowę składki emerytalnej (9,76 proc.), część rentowej (6,5 proc.), wypadkową (np. 1,93 proc. – stawka podstawowa), a także tę na Fundusz Pracy (2,45 proc.) i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych (0,10 proc.). Łącznię daje to 20,74 proc. od wypłacanego zleceniobiorcy przychodu. Gdyby więc wynagrodzenie agenta w danym miesiącu wyniosło 2000 zł, to koszt składek, jaki sfinansowałby zlecający, wyniósłby 414,89 zł. Zlecający musiałby również zgłosić agenta do ubezpieczeń społecznych oraz zdrowotnego i co miesiąc rozliczać, a także opłacać za niego składki.
Współpraca z pracodawcą
W zakresie ubezpieczeń społecznych za pracownika uważa się, oprócz osoby pozostającej w stosunku pracy, również tę wykonującą pracę na podstawie umowy agencyjnej, zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której stosuje się przepisy k.c. o zleceniu, a także umowy o dzieło, jeżeli:
- taki kontrakt został zawarty między pracownikiem i pracodawcą,
- na podstawie umowy osoba wykonuje pracę na rzecz własnego pracodawcy, choć podpisała ją z innym podmiotem.
W konsekwencji w sytuacji, gdy strony stosunku pracy są dodatkowo związane umową cywilnoprawną, to składki na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne trzeba naliczać od sumy przychodów, jakie tej osobie zostały wypłacone z obydwu tych kontraktów. Ale w praktyce tak się dzieje jedynie w razie zawarcia umowy-zlecenia, o świadczenie usług czy dzieła. Inaczej jest z umową agencyjną. W odróżnieniu od pozostałych umowy agencyjnej nie można zawrzeć z każdą osobą. Jeżeli agent prowadzi działalność gospodarczą i z tego tytułu jest zgłoszony do ubezpieczeń społecznych i zdrowotnego (lub wyłącznie do zdrowotnego), to od przychodu, jaki osiągnął z tego tytułu, żadne składki nie są opłacane, gdyż źródłem tych zarobków jest działalność.
W konsekwencji nawet w sytuacji, gdyby własny pracodawca zawarł umowę agencyjną z osobą, która jest przedsiębiorcą i taki kontrakt wykonuje w ramach prowadzonej działalności, to zarobki z niej będą dla celów podatkowych uznawane za przychód z działalności. Dlatego od wypłat za realizację umowy agencyjnej żadne składki nie powinny być naliczane. Artykuł 8 ust. 2a i bezpośrednio z nim związany art. 18 ust. 1a ustawy o sus nie miałyby wówczas zastosowania.
W takiej sytuacji wystąpi natomiast zbieg tytułów do ubezpieczeń – umowy o pracę z działalnością gospodarczą. Jeżeli wynagrodzenie ze stosunku pracy będzie przynajmniej równe minimalnej płacy, to ubezpieczenia społeczne z działalności będą dobrowolne. Obowiązkowa będzie wówczas jedynie składka zdrowotna.
Z orzecznictwa Sądu Najwyższego
- Wykonywanie pośrednictwa ubezpieczeniowego na podstawie umowy agencyjnej w ramach pozarolniczej działalności nie zwalnia studenta prowadzącego tę działalność do ukończenia 26. roku życia z obowiązkowego ubezpieczenia społecznego z tego tytułu, bo takie zwolnienie na podstawie art. 6 ust. 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. DzU z 2009 r. nr 205, poz. 1585 ze zm.) przysługuje wyłącznie studentom niebędącym przedsiębiorcami (wyrok z 12 listopada 2008 r., I UK 87/2008).
- Osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej lub zlecenia podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym (art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy systemowej). Przymus ubezpieczenia z tych tytułów dotyczy również osoby, która podlega ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy ustawy, ponieważ żaden przepis nie wyłącza osoby znajdującej się w takiej sytuacji faktycznej z obowiązku ubezpieczenia w związku z zawarciem umowy o charakterze cywilnoprawnym ani nie zezwala na wybór w takim przypadku rodzaju ubezpieczenia (powszechnego bądź rolniczego) (wyrok z 4 kwietnia 2011 r., I UK 373/2010).